آبان لغت‌نامه دهخدا
آبان . (اِخ ) نام فرشته ٔ موکل بر آب و تدبیر امور و مصالحی که در ماه آبان و روز آبان واقع شود. || (اِ) ماه هشتم از سال شمسی مطابق برج عقرب و تشرین اول یعنی ماه دوم خزان میان مهر و آذر و آن را آبانماه و اَبان نیز گویند :
ز میغ و نزم که بد، روز روشن از مه تیر
چنان نمود که تاری شب از مه آبان .
عنصری .
آب انگور بیاریدکه آبان ماهست
وقت منظر شد و وقت نظر خرگاهست
دست تابستان از روی زمین کوتاهست .
منوچهری .
و آفتاب در این ماه [ آبان ] در برج عقرب باشد. (نوروزنامه ).
گرم خونم چو آب در مرداد
سردآهم چو باد در آبان .
سنائی .
گرچه درغربت ز بی آبی شکسته خاطرم
زآتش خاطر به آبان ضیمران آورده ام .
خاقانی .
نام روز دهم ازماههای فرس و برحسب رسم مطرد که چون نام ماه با روزتطابق کند آن روز را عید گیرند، روز آبان در این ماه یکی از اعیاد دوازده گانه ٔ سال است . و روز آبان را آبان روز و آبانگان نیز گویند :
آبان روز است و ماه آبان
خرم گردان به آب رز جان .
مسعودسعد.
و گویند در این روز زَو پادشاه ایران بر افراسیاب پیروزی یافته و او را از ملک خویش برانده است و نیز در این روز پس از پنج یا هفت سال خشکی و قحط باران آمده است .
– امثال :
آبان ماه را بارانکی دیماه رابرفکی ، فروردین ماه شب ببار روز ببار ؛ برای خوبی زرع بارانی اندک به آبان و برفی کم به دی و به فروردین باران بسیار باید.
جشن آبانگان
نزد ایرانیان باستان پس از آتش دومین عنصر مقدس آب بود که دربارهٔ احترام به آن و ضرورت پاکیزه نگاه داشتن این عنصر زندگی بخش تأکیدهای فراوان شده‌است. بر اساس همین اهمیت هشتمین ماه سال و دهمین روز ماه به پاس احترام به این عنصر و ایزد موکل بر آن نام‌گذاری شده‌است. آبانگان جشنی بوده‌است که ظاهراً به صورت همگانی و با حضور در کنار آب‌ها و پرداختن به جشن و شادی و خوردن و نوشیدن و نیز خواندن نیایش‌های مربوط به ایزدان آب‌ها برگزار می‌شده‌است. در ایران امروز اثری از برگزاری این جشن دیده نمی‌شود ولی پارسیان هند هنوز با پوشیدن لباس سفید و حضور در کنار آب‌های طبیعت این روز را گرامی می‌دارند. برخی گاه‌شمارها تاریخ این جشن را ۴ آبان ماه ذکر کرده‌اند
ﺁﺑﺎﻧﮕﺎﻥ ﯾﮑﯽ ﺍﺯ ﺟﺸﻦﻫﺎﯼ ﺍﯾﺮﺍﻧﯽ ﺍﺳﺖ ﮐﻪ ﺩﺭ ﺳﺘﺎﯾﺶ ﻭ ﻧﯿﺎﯾﺶ ﺍﯾﺰﺩﺑﺎﻧﻮ ﺁﻧﺎﻫیتا ﮐﻪ ﺍﯾﺰﺩ ﺁﺏﻫﺎﯼ ﺭﻭﺍﻥ ﺑﻮﺩﻩ ﺍﺳﺖ، در ایران باستان ﺑﺮﮔﺰﺍﺭ ﻣﯽﺷﺪﻩ ﺍﺳﺖ.
ﺯﻣﺎﻥ ﺑﺮﮔﺰﺍﺭﯼ ﺍﯾﻦ ﺟﺸﻦ ﺩﺭ ﺁﺑﺎﻥ ﺭﻭﺯ ﺍﺯ ﺁﺑﺎﻥ ماه، مقارن ﺭﻭﺯ ﺩﻫﻢ ﺁﺑﺎﻥ ﺑﻮﺩﻩ ﺍﺳﺖ .
ﺁﺑﺎﻥ (ﻧﺎﻡ ِ ﺩﯾﮕﺮ ِ ﺍﺭِﺩْﻭﯼ ﺳﻮﺭَ ﺍَﻧَﻬﯿﺘَﻪ/ﺍَﻧﺎﻫﯿﺘﺎ) ﺍﯾﺰﺩﺑﺎﻧﻮﯼ ِ ﺁب‌هاﯼ ﺭﻭﯼ ﺯﻣﯿﻦ ﻭ ﻧﮕﺎﻫﺒﺎﻥ ﭘﺎﮐﯽ ﻭ ﺑﯽﺁﻻﯾﺸﯽ ﺩﺭ ﺟﻬﺎﻥ ﻫﺴﺘﯽ ﺍﺳﺖ.
آﻧﺎﻫﯿﺘﺎ ﺩﺭ ﺍﺳﻄﻮﺭﻩﻫﺎﯼ ﺍﯾﺮﺍﻧﯽ، ﯾﮑﯽ ﺍﺯ ﺗﺎﺑﻨﺎﮎﺗﺮﯾﻦ ﭼﻬﺮﻩﻫﺎ ﻭ ﯾﮑﯽ ﺍﺯ ﮐﺎﺭﺁﻣﺪﺗﺮﯾﻦ ﻧﻘﺶوﺭﺯﺍﻥ ﺍﺳﺖ ﻭ ﺩﺭ ﺍﻭﺳﺘﺎ، ﺳﺮﻭﺩ ﺑﻠﻨﺪ ﻭ ﺯﯾﺒﺎﯾﯽ ﺑﻪ ﻧﺎﻡ ﺁﺑﺎﻥﯾَﺸﺖ ﺑﺎ ﺧﯿﺎﻝ ﻧﻘﺶﻫﺎﯾﯽ ﺩلپذیر، ﻭﯾﮋﻩٔ ﻧﯿﺎﯾﺶ ﻭ ﺳﺘﺎﯾﺶ ﺍﻭﺳﺖ:
«ﺍﻭﺳﺖ ﺑﺮﻭﻣﻨﺪﯼ ﮐﻪ ﺩﺭ ﻫﻤﻪ ﺟﺎ ﺑﻠﻨﺪْ ﺁﻭﺍﺯﻩ ﺍﺳﺖ.
ﺍﻭﺳﺖ ﮐﻪ ﺩﺭ ﺑﺴﯿﺎﺭ ﻓﺮﻩﻣﻨﺪﯼ، ﻫﻤﭽﻨد ﻫﻤﻪٔ آب‌های ﺭﻭﯼ ﺯﻣﯿﻦ ﺍﺳﺖ.
ﺍﻭﺳﺖ ﺯﻭﺭﻣﻨﺪﯼ ﮐﻪ ﺍﺯ ﮐﻮﻩ ِ ﻫُﮑَﺮ ﺑﻪ ﺩﺭﯾﺎﯼ ﻓﺮﺍﺥ ﮐﺮﺕ ﺭﯾﺰﺩ. ﻣﻦ ﺍﻫﻮﺭﻩﻣﺰﺩﺍ ﺍﻭ ﺭﺍ ﺑﻪ ﻧﯿﺮﻭﯼ ﺧﻮﯾﺶ، ﻫﺴﺘﯽ ﺑﺨﺸﯿﺪﻡ ﺗﺎ ﺧﺎﻧﻪ ﻭ ﺭﻭﺳﺘﺎ ﻭ ﺷﻬﺮ ﻭ ﮐﺸﻮﺭ ﺭﺍ ﺑﭙﺮﻭﺭﻡ ﻭ ﭘﺸﺘﯿﺒﺎﻥ ﻭ ﭘﻨﺎﻩﺑﺨﺶ ﻭ ﻧﮕﺎﻫﺒﺎﻥ ﺑﺎﺷﻢ …»
ﺩﺭ ﺍﺳﻄﻮﺭﻩﻫﺎﯼ ﺍﯾﺮﺍﻧﯽ ﮔﻔﺘﻪ ﻣﯽﺷﻮﺩ ﮐﻪ ﺩﺭ ﺍﯾﻦ ﺭﻭﺯ ﺯَﻭ، ﭘﺎﺩﺷﺎﻩ ﺍﯾﺮﺍﻥ ﺑﺮ ﺍﻓﺮﺍﺳﯿﺎﺏ ﭘﯿﺮﻭﺯﯼ ﯾﺎﻓﺘﻪ ﻭ ﺍﻭ ﺭﺍ ﺍﺯ ﺳﺮﺯﻣﯿﻦ ﺧﻮﯾﺶ ﺭﺍﻧﺪ ﻭ ﻧﯿﺰ ﺩﺭ آبان روز از آبان ماه، ﭘﺲ ﺍﺯ ﭘﻨﺞ ﯾﺎ ﻫﻔﺖ ﺳﺎﻝ ﺧﺸﮑسالی، ﺑﺎﺭﺍﻥ باریده ﺍﺳﺖ.
اندیشیدن درباره این موضوع که بسیاری از داستان‌های تاریخی و افسانه‌ها و اسطوره‌های مربوط به فلات ایران و حتی بین‌النهرین، تحت‌تأثیر اهمیت آب است، می‌تواند ما را به یافتن کلید حل معمای ریشه باورهای مردم باستان این سرزمین یاری نماید.