مقاله زیر به قلم شروین وکیلی(زادهٔ ۸ شهریور ۱۳۵۳) نویسنده،پژوهشگر،نظریه‌پرداز، جامعه‌شناس،تاریخ‌نگار و اسطوره‌پژوه ایرانی است.  

در آغازگاه داستان رستم و سهراب، وقتی تهمینه به خوابگاه رستم میرود و زادن فرزندی از پشت او را آرزو می کند، اشاره می کند که رستم را به خاطر نیرومندی و دلیریاش برگزیده است و در ضمن توصیفی دقیق و روشن از او به دست می دهد که یکسره با رمزگان جانوری درآمیخته است:

به کردار افسانه از هر کسی                 شنیدم همی داستانت بسی

که از شیر و دیو و نهنگ و پلنگ            نترسی و هستی چنین تیزچنگ

شب تیره تنها به توران شوی                 بگردی بران مرز و هم نغنوی

به تنها یکی گور بریان کنی                  هوا را به شمشیر گریان کنی

هرآنکس که گرز تو بیند به چنگ           بدرد دل شیر و چنگ پلنگ

برهنه چو تیغ تو بیند عقاب                   نیارد به نخچیر کردن شتاب

این بیتها را اغلب به این شکل خوانده اند که گویی تهمینه مشغول توصیف درگیری های رستم با جانوران وحشی است. یعنی میگوید رستم پهلوانی است که در بیشه ها و محیط های وحشی با جانورانی مانند پلنگ و شیر می ستیزد و از آنها بیمی ندارد و در مقابل مایه ی هراس آنها هم می شود. در نگاه نخست چنین تفسیری هم معقول و معنادار می نماید. اما در این سیاهه از جانوران نام دو موجود را می بینیم که بسیار بعید است مردان دلیر در هنگام پرسه زدن در جنگل و بیابان با آنها روبرو و درگیر شوند.یکی نهنگ است که در گذشته برای اشاره به همه ی جانوران درنده ی دریازی، از جمله تمساح به کار گرفته می شده است.

 دیگری عقاب است. هم نهنگ و هم عقاب در محیط هایی زندگی می کنند که خارج از دسترس آدمیزاد است. یعنی بسیار نامحتمل است که یک پهلوان در داخل یک رودخانه یا دریا با نهنگ درگیر شود یا به شکلی در هوا بتواند با عقاب ستیزه کند.

از این رو حدس من آن است که تهمینه در این بیتها مهارت های رزمی رستم را در رویارویی با  جنگاوران دیگر می ستاید و اشاره هایش ارتباطی با جنگل و جانوران واقعی پیدا نمی کند. یعنی می توان چنین معنی کرد که از  " دیو و نهنگ و پلنگ/ نترسی و هستی چنین تیزچنگ" نمیترسی و از پهلوانانی که دیوها )بهرام و وای( حامیشان هستند هراسی نداری .

با این شیوه از تفسیر، بسیاری از بیت های دشواریاب شاهنامه به آسانی رمزگشایی می شود. مثلا وقتی میخوانیم

ز شاهین وز باز و پران عقاب                          ز شیر و پلنگ و نهنگ اندر آب

همه برگزیدند پیمان اوی                                   چو خورشید روشن بدی جان اوی

آشکار میشود که جانوران جنگلی و دریایی با شاهنشاه پیمان نکرده اند، بلکه این اشاره ها به رسته های جنگاورانی مربوط می شود که شیوه ی رزمی شان با این جانوران رمزگذاری می شده است. برای رد فرضیه ی پیشنهادی ام راهی به نسبت آسان وجود دارد، آن هم بررسی نام و نشان موجوداتی که گفتیم و بررسی درگیری پهلوانان شاهنامه ای با ایشان. یعنی اگر در صحنه هایی از شاهنامه ببینیم که جنگاورانی با پلنگ و نهنگ و عقاب در می آویزند، این دیدگاه که اینها خودِ جانوران را نشان می دهند تایید می شود و گفتاری که گفتیم نادرست از آب در می آید. اما چنین نیست. یعنی نه در شاهنامه و نه در متون دیگر اشاره ای نمی بینیم که پهلوانان برای نمایاندن قدرت و دلیری خویش با جانورانی مثل پلنگ و نهنگ وعقاب و گرگ درگیر شده باشند.

حتا درگیری با شیر هم که در منابع کهن آشوری و هخامنشی نمودِ فراوان دارد و نشانه ی مردانگی جنگاوران شمرده شده، در شاهنامه به هفت خوان رستم و اسفندیار و آزمون تاجگیری بهرام گور منحصر می شود که همگی شان دلالتی نمادین و مهرپرستانه دارند و به گذر از محک مهرِ خشمگینِ شیرسان دلالت می کنند.

 در یک صحنه ی شاهنامه رویارویی رستم نوجوان با پیل سپید و د خوانی رویارویی اسفندیار با گرگ را هم داریم، که حدس من آن است که آنها نیز ماهیتی رمزی و نمادین داشته باشند.

گذشته از این چند مورد که بیشک نیمیشان )در هفتخوان ها( خصلتی نمادین دارند، جایی نداریم که پهلوانی باجانوری واقعی جنگیده باشد..

 حتا نبرد با جانورانی افسانه آمیز مانند اژدها و سیمرغ هم به همین بافت مربوط می شود و تنها اژدهاست که موضوع نبرد پهلوانان فراوان است و انگار با زمینه ای طبیعی پیوند خورده است

و آن نیز دلالت اسطوره شناسانه ی روشنی دارد و بیش از آن که به "مار بزرگ" واقعی اشاره کند به نیروهای سرکش و ویرانگر طبیعی و به ویژه عناصر شبانه مربوط می شود.

 به این ترتیب فرضیه ای که پیشنهاد کردیم در برابر محک های ابطال کننده استوار باقی می ماند. از سوی دیگر اگر حدس من درست باشدباید کارکرد نام های جانوری را در پیوند با موقعیت های جنگی ببینیم. یعنی اگر به راستی اینها نام سبک ها و شیوه های گوناگونِ جنگیدن باشند و به مهارت های رزمی پهلوانان اشاره کنند، باید نامشان را جدای از محیط های طبیعی و در بافتی جنگی و در ارتباط با شیوه هایی خاص از رزم آوری ببینیم.

نمونه اش آن که وقتی رستم در خوان چهارم تنبور به دست می گیرد و همچون گوسانی داستان زندگی خویش را روایت می کند می نالد که همیشه به جنگ نهنگ اندر است/ وگر با پلنگان به جنگ اندر است.

و روشن است که از این نام های جانوری رده هایی خاص از جنگاوران را در نظر دارد وگرنه رستم در شاهنامه نه با نهنگ و نه با پلنگی واقعی درگیر نمی شود

در جریان نبردهای کین خواهی سیاوش، زمانی که گیو پسر گودرز به صف تورانیان می زند این توصیف را از او می شنویم:

همه یکسر از جای برخاستند            بسان پلنگان بیاراستند

بدانگونه شد گیو در کارزار          چو شیری که گم کرده باشد شکار

از این جا روشن می شود که سپاهیانی که به پلنگ مانند بودند و قاعدتا بدنه ی پیاده ها را بر می ساخته اند درمیان خود پهلوانانی شاخص را همراه داشته اند که با صفت شیر ستوده می شدند.

وصف شیر در شاهنامه بارها و بارها برای اشاره به پهلوانان به ویژه رستم به کار گرفته شده است. کلید واژگان و مفاهیم همنشین با شیر در شاهنامه عبارتند از نرینگی، تیزچنگالی و خشم آوری. یعنی مردجنگی که به شیر مانند است با بی پروایی و جنگاوری رویاروتیزی چنگال و خونریزی و نرینگی ومردانگی از سایر رزمجویان متمایز می شود.

در زمان فر و شکوه جمشید و هنگامی که طبقه های اجتماعی تعریف می شوندمی بینیم که طبقه ی جنگاوران با لقب شیرمرد شناخته می شوند:

کجا شیرمردان جنگ آورند      فروزنده ی لشکر و کشورند

با توجه به این که شیر جانور مقدس مهرپرستان قلمداد می شده و خودِ مهر هم نماد خورشید بوده و هم ایزد پشتیبان سپاهیان، این بیت شاهنامه معنای دقیق تری به خود می گیرد. به ویژه که خودِ جمشید هم صورتی زمینی و انسانی از مهر است از این رو جنگاوران که لقب شیرمرد به خود گرفته اند، همچون مهر که خورشیدهم هست، لشکر و کشور را روشن می کنند و به این ترتیب رمزِ خورشیدی و جانوری مهر را با هم یکی می سازند.

با مطالعه شاهنامه به گمان می رسد: نماد شیر و سبک رزمی مربوط به آن در دوران اشکانی رواجی تمام داشته و بعدتر در عصر ساسانی افولی راتجربه کرده باشد.

پیوند استعاره ی شیر و هنرهای رزمی وابسته بدان با سکاها و آیین مهر را می توان در بیت هایی فراوان از شاهنامه ردیابی کرد. همچنین تنش میان بخش سیستانی و بخش ساسانی نیز در بافت ارجاع های دینی نمایان است. دست کم در چارچوب زرتشتی مهر و شیری که نماد اوست گرامی داشته نمی شده است. طوری که زرتشتیان شیر را رئیس خاندان جانوران اهریمنی می دانسته اند و باقی ماندن نقش شیر وبرجستگی و احترامی که در مقام نماد کشور ایران دارد آشکارا وزنه ی سنگین باورهای مهری و باقی ماندنشان در دل آیین زرتشتی را نشان می دهد.

 در شاهنامه هم اشاره هایی داریم که سویه ی تاریک و غیراخلاقی شیررا نشان می دهد. مثلا در داستان ضحاک می بینیم که او به نره شیر تشبیه می شود:

که فرزند بد گر شود نره شیر                              به خون پدر هم نباشد دلیر

خشونت و ستیهندگی پیوسته با سبک شیر در ضمن با زور بازوی فراوان و ضربه وارد آوردن بادست ارتباط داشته است. نمونه اش را در کردار رستم هنگام نبرد با ارژنگ دیو در خوان ششم می بینیم:

سر و گوش بگرفت و بالش دلیر         سر از تن بکندش چو کردار شیر

یعنی حرکتی که تنها با زور بازوی شگفت انگیز و در ضمن خشونت مهیب ممکن می نماید.

در شاهنامه شیر مهمترین جانوری است که همچون استعارهای نظامی به کار گرفته شده است. درحدی که در بخش روایت های سیستانی می توان کمابیش این واژه را با مرد جنگی مترادف دانست. با این همه با مرور بیت هایی که در آن پهلوانان به شیر تشبیه شده اند، میتوان تصویری از سبک رزمی ویژه ی شیر به دست آورد، و نشان داد که این کلمه با وجود رواج و گستردگی دایره ی معنایی اش از دقت و روشنی چشمگیری برخوردار بوده است.

نخستین نکته آن که سبک رزمی شیر به سوارکاران مربوط می شده و نه پیاده ها. بیت های فراوانی داریم که نشان می دهد پهلوانی که به شیر تشبیه می شود، بر اسب سوار است و اغلب سواره می جنگد. 

در نبرد سهراب و گردآفرید میخوانیم که:

فرود آمد از دژ به کردار شیر  کمر بر میان بادپایی به زیر

در نبرد بیژن و فرود هم شیرمردانی که با هم رویارو می شوند سواره اند و اشاره ی روشنی به شیوه ی رزمی شیر هم در میان است:

یکی نعره زد کای سوار دلیر بمان  تا ببینی کنون رزم شیر

از این رو روشن است که شیر سبک رزمی پهلوانانی زرهپوش و سواره بوده است. در واقع دست پهلوانانی که با شیر همتا پنداشته می شوند، مسلح به چنگال دانسته شده و سلاحی که در دست دارند همسان با چنگ شیر وصف شده است. از بیت هایی دیگر بر می آیدکه سلاح مرسوم شیوه ی رزمی شیر، شمشیر بوده است. در حدی که فردوسی نمادهای مهری را در ترکیبی با هم برای ستودن سلطان محمود به کار می گیرد و از همین برابری شیرمرد با شمشیرزن بهره می جوید درآنجا که می گوید:

جهاندار محمود خورشیدفش          به رزم اندرون شیر شمشیرکش

تلخیص تحریریه آیین باور با اجازه نویسنده

منبع: هفته نامه ی کرگدن، شماره ی ۶۹ ، شنبه ۲۰ آبان ۱۳۹۶