یادداشت /فریبا کلاهی

خیلی اتفاقی شبکه نمایش تلویزیون را انتخاب کردم و فیلم غلاف تمام فلزی (Full Metal Jacket) را دیدم؛ فیلمی که در سال ۱۹۸۷ توسط استنلی کوبریک ساخته شد و توسط Warner Bros توزیع گردید. به تقویم نگاه کردم و چه همزمانی دقیقی: اول نوامبر، روزی که در تاریخ جنگ ویتنام به عنوان روز کودتای سایگون (سرنگونی رئیس‌جمهور ویتنام جنوبی، نگو دین دیم) ثبت شده است.

غلاف تمام فلزی یکی از شناخته‌شده‌ترین آثار ضدجنگ هالیوود است و روایتش کاملاً از زاویه دید سربازان آمریکایی شکل گرفته؛ تصویری از خشونت، سردرگمی و پوچی جنگ، اما نگاه مردم ویتنام تقریباً جایی در فیلم ندارد.

برای شنیدن تاریخ جنگ ویتنام از زبان ویتنامی‌ها، به جستجو پرداختم و به فیلم The Little Girl of Hanoi (دختر کوچک هانوی، ۱۹۷۴) برخوردم. این فیلم یکی از شاخص‌ترین آثار ویتنامی است که زندگی غیرنظامیان، به ویژه یک دختر کوچک، را در هانوی بمباران‌شده روایت می‌کند. صحنه‌ها بسیار دیدنی و دلخراش هستند و تجربه واقعی مردم را نشان می‌دهند، اما متأسفانه به فارسی ترجمه نشده و دسترسی به آن برای مخاطبان ایرانی دشوار است.

در کنار آن، فیلم‌های دیگری مانند The Abandoned Field: Free Fire Zone و When the Tenth Month Comes نیز وجود دارند که تجربه مردم ویتنام را به تصویر می‌کشند، اما در برابر سیل آثار آمریکایی تقریباً ناشناخته مانده‌اند.

دلایل این امر چندوجهی است:

1. قدرت رسانه‌ای هالیوود: میلیاردها دلار صرف شکل دادن روایت غالب شد؛ روایت سرباز آمریکایی قربانی، جهانی شد و نگاه مردم ویتنام تقریباً دیده نشد.

2. ضعف صنعت فیلم ویتنام: محدودیت‌های مالی و سانسور پس از جنگ باعث شد فیلم‌ها بیشتر برای مصرف داخلی ساخته شوند و به بازار جهانی راه پیدا نکنند.

3. توزیع فرهنگی در ایران: حتی با وجود موضع رسمی ضدآمریکایی، فیلم‌های ویتنامی به سختی در دسترس هستند و پلتفرم‌ها و مخاطبان عمدتاً سراغ آثار آمریکایی می‌روند.

این تضاد نشان می‌دهد که ما از جنگ ویتنام شنیده‌ایم، اما نه از زبان ویتنامی‌ها. در جهانی که قدرت روایت، برابر با قدرت تاریخ‌سازی است، ویتنام هنوز در جبهه‌ای دیگر می‌جنگد: جبهه‌ای برای شنیده شدن.

این تنها یک مثال کوچک از چگونگی اثرگذاری رسانه است؛ روایت‌ها می‌توانند انحراف معیار زیادی داشته باشند، قضاوت‌ها را جهت دهند و افکار عمومی را شکل دهند. با سواد رسانه‌ای می‌توانیم یاد بگیریم که هر داستان و هر فیلم را از دو سوی ماجرا ببینیم و قضاوت خود را به روایت غالب محدود نکنیم.