آیین باور - به قلم مهراب رجبی 

این روزها که کشور - به ویژه پایتخت - دچار خسکسالی، و با کم آبی، تنش آبی و حتی به نوعی به ورشکستگی آبی مواجه شده، نام سدهای پنجگانه که تمام یا بخش عمده ای از ذخیره آب مخازن آنها به تهران اختصاص می یابد، بیش از همیشه تکرار می شود. توضیحی مختصر در این زمینه تقدیمتان می گردد؛

- سد کرج (امیر کبیر)؛ بر روی رود کرج، در بیست و پنج کیلومتری شمال کرج. سال بهره برداری ۱۳۴۰ - ظرفیت ۲۵۰ میلیون متر مکعب.

- سد لتیان؛ بر روی رود جاجرود، جنوب شهر لواسان، شمال شرقی تهران. سال بهره برداری ۱۳۴۴ - ظرفیت حدود صد میلیون متر مکعب.

- سد لار؛ بر روی رود لار(صد کیلومتری جنوب آمل، هشتاد کیلومتری شمال تهران) - سال بهره برداری ۱۳۶۱، ظرفیت ۹۶۰ میلیون متر مکعب.

این سد در حوضه آبریز مازندران - شهر لاریجان، شهرستان آمل - و بر روی رود لار احداث شده است(در ادامه رود دلیچای نیز به مخزن دریاچه سد می ریزد)  نزدیک نیمی از آب مخزن این سد بوسیله لوله و کانال/تونل به مخزن سد لتیان و همچنین به مخزنی نیروگاهی در سوهانک تهران/شمیران انتقال داده می شود.

این سد - شاید تا حدودی به مانند سد گتوند در خوزستان (و پدیده سازند نمکی گچساران) دارای نقص فنی به ویژه از نظر مکان یابی و جانمایی - می باشد. پوشش بخشی از بستر سد به معادن آهک برخورد کرده و پدیده موسوم به "فرار آب" نیز از جمله نواقص فنی سد لار می باشد.

- سد ماملو؛ بر روی رود جاجرود (ادامه جاجرود بعد از پاشنه سد لتیان) و در ادامه رودخانه تار نیز به جاجرود اضافه می گردد.

 محل سد، جنوب شرقی تهران. سال بهره برداری ۱۳۸۹ - ظرفیت ۲۵۰ میلیون متر مکعب

- سد طالقان؛ بر روی طالقان رود در استان البرز شهرستان طالقان (جنوب غربی شهرک، مرکز طالقان) این سد نیز به مانند سد لار در خارج از حوضه آبریز تهران قرار دارد. بنا بر این انتقال آب سدی های طالقان و لار به تهران، تا حدودی مصداق انتقال آبهای برون حوضه ای می باشد.

به نظر می رسد، تهران همچنان نیازمند آب برون حوضه ای خواهد بود. انتقال آب رودخانه های دو هزار و سه هزار از تنکابن به تهران، ممکن است در دستور کار قرار بگیرد!؟

سال بهره برداری ۱۳۸۵ - ظرفیت ۴۲۰ میلیون متر مکعب.

در خصوص نام طالقان رود/شاهرود اگر چه به هر دو نام مشهور، و در منابع هر دو نام قید گردیده، اما شاید بتوان گفت تا حدودی شاید از ابتدای سرشاخه رود از غرب کوههای کندوان، جنوب تخت سلیمان و شمال هفت خوانی و کهار، تا دریاچه سد را طالقان رود و از خروجی سد در شرق روستای شهراسر و بعد از پیوستن رودهای دریافتی از دامنه های جنوب غربی شاه البرز  و شعبه هایی از رودهای الموت، از جمله انگج رود تا ملحق شدن به سد منجیل را شاهرود نامید!؟

حدود ده رود در تهران جاری می باشد که جملگی از دامنه های؛ میانی، شرقی و غربی کوه توچال سرچشمه می گیرند. این رودها به ترتیب از غرب به شرق عبارتند از؛

وردیج، کن، فرحزاد، درکه، ولنجک، دربند، جماران، گلابدره، سوهانک و دار آباد.

رود دیگری هم در شرق دار آباد جاری می باشد که از بلندی‌های کم ارتفاع شرق توچال جاری می شود این رود سرخه حصار نام دارد.

در گذشته ای نه چندان دور که هیچکدام از سدهای پنجگانه احداث نشده بودند آب مصرفی تهران(شرب و کشاورزی) از این رودها به ویژه دو رود دربند و کن تامین می شد. رود دربند به نامهای تجریش و شمیران نیز معروف می باشد. 

در بین این رودها، جوی ها، ریزابه ها و مسیلهای کوتاه، باریک و کم آب و گاه فصلی هستند که به رودهای اصلی، به ویژه؛ دربند و کن می ریزند. باقیمانه برخی از رودهای اصلی نیز  به این دو رود می ریزد، برای مثال گلابدره و ولنجک به دربند و درکه، در محدوده پارک ارم به کن می ریزد.

چند کانال به منظور جمع آوری و انتقال آب این رودها و همچنین زه آب برخی مسیلهای کوچک و همچنین گاه پساب و حتی شاید فاضل آب، در تهران احداث شده است، مهمترین و طولانی ترین آنها "کانال باختر" می باشد که از شمال تهران به سمت جنوب شرقی؛ خیابان دماوند، مجیدیه، نظام آباد و افسریه به سمت شهر ری حفر شده است.

سه حوضه؛‌ آبخیز، آبریز و آبخوان، واژه های کلیدی در حوضه آب و مدیریت منابع آب می باشد. به صورت متعدد و مکرر سوالاتی در خصوص این حوضه ها صورت می گیرد، چون در این سری نوشته ها، بنا بر تلخیص و موجز نویسی می باشد. پژوهشگران ارجمند را به جلد ششم کناب البرز نامه ارجاع می دهم، در اینجا برای تقریب اذهان، سه روستای واقع در سه حوضه یاد شده در حوضه رود کرج را به شرح ذیل اعلام می دارم؛

روستای آزادبر، ۷۰ کیلومتری شمال کرج، حوضه آبخیز.

روستای آدران، ۱۰ کیلومتری شمال کرج، حوضه آبریز.

روستای بادامک. در شهریار، حوضه آبخوان.

تبخیر آب سدها؛

بخش قابل ملاحظه ای از آب ذخیره شده در دریاچه پشت سدها تبخیر می شود. عواملی همچون؛ تابش آفتاب، سطح و وسعت دریاچه، سرعت وزش باد و میزان رطوبت هوا، در این پدیده نقش دارند.

گمان دارم بیشترین میزان تبخیر (سطحی) از سدهای پنجگانه به ترتیب در سدهای؛

ماملو، لتیان، کرج، لار و طالقان. صورت بگیرد (در این خصوص مطالعه دقیق و مجزایی صورت نگرفته و یا اگر پژوهشی انجام شده بنده از آن خبر نداشته، آنچه اعلام کردم. نتیجه تجربه زندگی من در حاشیه سد و همچنین بازدید های میدانی بوده که انجام داده ام، لاجرم نیازمند تحقیق بیشتر می باشد.

با سپاس، مهراب رجبی.