آیین باور- فردا دهمین روز، از ماه بلند بالای اَمرداد است . چهلم تابستان. همان روزهایی که در کودکی  برای لذت بردن از تک تک ثانیه هایش باکی از سوختن کف پای برهنه مان نداشتیم. جشن چله تموز یا چله تابستان در تقویم کهن ایرانی درگرم ترین ماه سال است. آن روزها چله تموز حدودا از اول تیر ماه شروع می‌شد و تا دهم امرداد ماه ادامه می‌یافت. چله تموز در ایران باستان با آداب و رسومی خاص برگزار می شد.

جشن چله تابستان در ایران باستان

جشن چله تابستان، جشن نوروز بل، جشن نیلوفر، چله تموز، زیارتگاه نارکی، تمامی این اسامی حکایت از یک جشن بزرگ در میانه فصل تابستان ایران باستان دارد، که امروزه شوربختانه فراموش شده‌، اگرچه هنوز در جنوب خراسان،طولانی ترین روز سال را همچنان گرامی می‌دارند، نه با اهمیتی که برای شب چله زمستان یا یلدا قائل هستند اما از هیچ بهتر است.

طولانی ترین روز سال

معمولا روزهای اول تیر  یا روز ۳۱ خرداد (۲۱ژوئن) طولانی‌ترین روز سال در نیم‌كره شمالی زمین است زیرا در این روز خورشید نسبت به روزهای گذشته به اندازه بخشی از ثانیه بیشتر در آسمان باقی خواهد ماند و روز را طولانی تر خواهد كرد.این پدیده برای گذشتگان نیز شناخته شده بود. در ایران نیز جشن نیلوفر و یا چله تموز با این پدیده ارتباط داشت و علی رغم اینكه ابزارهای دقیق سنجش زمان وجود نداشت و تنها از چارطاقی‌ها و خانه فنجان یا ساعت آبی یا تا حدودی ساعت آفتابی استفاده می‌شد طولانی ترین روز سال و كوتاه ترین روز سال را با كمی اختلاف تعیین می‌كردند. ۴ قرن قبل از تولد مسیح برای این روز تقویمی طراحی كرده بودند كه با استفاده از نور خورشید زمان دقیق آن مشخص می‌شد.

آیین مربوط به چله تابستان

 بیشتر جشن هایی که در تابستان برگزار می شود مربوط به آب، آبیاری، گیاهان، سرسبزی است از این رو تموز و گرما نیز با آب، آبادی و سر سبزی در بلندترین روزهای سال که اجازه می‌دهد انسان در برابر گرما و خشکی مقاومت کند و بیشترین کوشش را برای آبادانی زمین، داشته باشد، در ارتباط است. جایی از تاریخ این سرزمین جشن‌ها و آیین‌های ایرانی رفته رفته به فراموشی سپرده شد اما مردم به دلیل علاقه زیادی که به آیین‌های خود داشتند در هر گوشه از ایران زمین به شکلی و در تاریخی متفاوت (تاریخ شمسی و برخی زرتشتی و شاهنشاهی) در گاهشمار (تقویم)های مختلف و در دوران شاهان متفاوت آن را برگزار کردند تا آیین خود را پاسداری کنند.

جشن چله تابستان بیشتر در مناطق مرکزی و جنوبی ایران مثل فارس، کرمان، سیستان، یزد و خوزستان برگزار می‌شد و شامل این مراسم بود:

افروختن آتش بر فراز کوه‌ها یا تپه‌ها

نماز و نیایش به خورشید

خوردن خوراکی‌های خنک‌کننده مثل هندوانه، خربزه، دوغ و آش خنک

آیین‌های آب‌پاشی و شادمانی برای مبارزه با گرمای طاقت‌فرسا

موسیقی، رقص، و قصه‌گویی شبانه

جشن چله تابستان در خراسان

خراسان یکی از جاهایی است که جشن چله تموز هنوز در آن کم و بیش وجود دارد. در تقویم محلی بیرجند «چله بزرگ» تابستان از اول تیرماه شروع می‌شود و تا دهم مردادماه ادامه می‌یابد و «چله خرد» تابستان از دهم مرداد شروع و تا سی‌ام این ماه ادامه دارد. در جنوب خراسان از اول تیرماه تا دهم مردادماه را «چله تموز»، از دهم مرداد ماه تا آخر این ماه را «چله خرد»، از اول دی‌ماه تا دهم بهمن ماه را «چله کلو»، از دهم بهمن‌ماه تا آخر این ماه را «چله خرد» می‌گویند.

خراسانی می‌گوید:

نه از شو مو منالم نه که از روز نه از یلدا گیله درم نه چله تموز

هموقذر فهمیدم دمین ای دنیا که آسونی د بعد سختی میه هنوز

معنی شعر خراسانی: نه از شب من گله و ناله دارم و نه از روز نه از یلدا و نه از تموز.

در ادامه، چند شهر و منطقه که هنوز ردپا یا بقایایی از این جشن دیده می‌شود را معرفی می‌کنم:

1. یزد (به‌ویژه مناطق زرتشتی‌نشین مثل تفت و اردکان)

آیین سدره‌پوشی، جشن آتش، و نیایش خورشید در برخی سال‌ها در همین بازه‌ی چله تابستان برگزار می‌شود.

آتشکده‌های زرتشتی در این روزها میزبان نیایش‌های خاص هستند.

2. کرمان (به‌ویژه بافت و رفسنجان)

مردم محلی هنوز در گرم‌ترین روز سال (میانه مرداد) گردهم می‌آیند و مراسم‌هایی مانند آب‌پاشی سنتی، خوردن هندوانه و خربزه، بازی‌های محلی دارند.

بعضی خانواده‌ها به کوه یا باغ می‌روند و شب را در طبیعت می‌گذرانند، که یادآور آیین چله‌نشینی است.

3. سیستان و بلوچستان (منطقه بمپور و ایرانشهر)

هنوز هم آیین‌های آب‌پاشی تابستانی، دعا برای باران، و احترام به آفتاب در برخی روستاها باقی‌مانده.

این آیین‌ها ترکیبی از سنت‌های ایرانی و بلوچی‌اند.

4. خوزستان (ویژه شوشتر و دزفول)

آیین‌هایی به‌نام "آتش‌افروزی" در تابستان وجود دارد که بازمانده‌ی همان چله تموز است.

خوراکی‌های سرد، موسیقی محلی و گردهمایی شبانه هنوز در برخی خانواده‌ها رواج دارد.

5. کردستان و کرمانشاه (به‌ویژه مناطق ایزدی و یارسانی)

برخی آیین‌های مذهبی با محوریت آتش، خورشید، و گرما در این دوره برگزار می‌شود.

اگرچه به نام «چله تموز» نیست، اما ریشه‌های نمادین آن مشابه‌اند.

6. گیلان و مازندران (بعضی روستاها)

جشن‌هایی در میانه تابستان برای تقدیر از خورشید، برداشت محصولات تابستانی و پاشیدن آب بر همدیگر برگزار می‌شود.

معروف‌ترین آن‌ها "آیین‌های آب‌پاشی"‌ست که شاید بی‌ربط به چله تموز نباشد.

جشن چله تابستان در زمان دیلمیان

جشن بار دیگر در زمان دیلمیان که خود را وارث حکومت‌ اشکانیان و ساسانیان و هخامنشیان می‌دانستند رونق گرفت و به نام نوروز بل میان مردم رواج پیدا کرد. زمان این اقدام مبدا جدید سال‌شماری دیلمی شد که دقیقا برابر است با روز دوشنبه هرمزد روز اولین روز از سال پنج هزار و ۴۵۴ باستانی یزدگردی قدیم و ۷۱ هزار و ۸۲ روز پیش از مبدا هجری شمسی است. مراسم آغاز سال جدید نوروز بل به طور متغیر وابسته به محل برگزاری و نحوه قراردادن پنج روز کبیسه بین سیزدهم تا هفدهم مرداد ماه برگزار می‌‌شود.

دیلمیان یا دیلمی‌ها یا دیالمه طوایفی کوه‌نشین و از مردمان ایرانی‌تبار بودند که جغرافی‌دانان عرب سده دهم میلادی آنها را ساکنان دیلمان واقع در جنوب گیلان می‌دانستند. طبق نظر مورخان و شواهد موجود به نظر می رسد، گالش ها و تات ها از بازماندگان دیلمیان هستند.

جشن نوروزبل

 این آیین از دیلمان آغاز شده و تا پای کوه دماوند امتداد دارد و به آن در استان گیلان سال دیلمی می‌گویند و با اختلاف ۱۲ روز در استان مازندران نیز برگزار می‌شود و در آن ناحیه به تحویل سال طبری معروف است. از زمان‌های قدیم معتقد بودند که برافروختن آتش در نوروزبل موجب کاهش برف و سرما در زمستان می‌شود در اجرای این مراسم زیباترین لباس‌های خود را می‌ پوشیدند و پس از برافروختن آتش، سال نو را به یکدیگر تبریک می‌گفتند. در زمان قدیم در این فصل کشاورزان توان پرداخت باج و خراج را داشته و می ‌توانستند با فروش محصول خود زندگی‌شان را سامان دهند و از همین ‌رو سال نوی خود را در این زمان برگزار می‌‌کردند.

در این جشن ۱۰ مرد با کلاه و شولای گالشی به میدان می‌آیند و دورتا دور آتش می‌چرخند و نوازنده‌های محلی موسیقی را با شدت و شور می‌نوازند. خورشید که در حال غروب باشد و زمان روشن کردن آتش فرا می‌رسد و هیزم‌های آغشته به نفت که شعله‌‌ور می‌شوند، مردم به آن نزدیک می‌‌شوند و همه‌ باهم این شعر را می‌خوانند:

گروم گروم گروم بل (با صدای پرهیبت سوختن هیزم و برکشیدن شعله)

نوروز ما و نوروز بل نوروز ماه و شعله آتش نوروزی

نو سال ببی، سال سوسال تازه باشد و سال روشنائی

نو بدی خؤنه واشو تازه باشد و تازه شود و خانه آباد و با برکت

پس از شعرخوانی همگی سال نو را به هم تبریک می‌گفتند:

گالشان لباس‌های کهنه خود شامل نمد، شولا و دیگر اضافاتی را که نمی‌خواستند برای سال بعد استفاده کنند در آتش می‌سوزاندند و به نوعی هم آتش را وسیله خبررسانی و هم جز مقدسات چهارگانه آفرینش می‌دانستند و در کنار آتش به ستایش اهورامزدا می‌پرداختند و از او برای سال جدید طلب خیر، نیکی و برکت می‌کردند.

فلسفه جشن

در فرهنگ ایران باستان، طبیعت، زمان و عناصر مثل آتش، باد، خاک و آب، مقدس بودند. مردم باور داشتند:

در میانه تابستان، خورشید به اوج قدرت خود می‌رسد.

این زمان، نماد پالایش، نور، گرما و زندگی است.

آتش در این ایام بسیار مهم بود؛ چرا که به نوعی بازتاب نیروی خورشید محسوب می‌شد.

ریشه در فرهنگ‌های دیگر

در بین‌النهرین باستان (تمدن‌های سومر، اکد، بابل)، ماه تموز (Tammuz) با خدای گیاه و باروری شناخته می‌شد. تموز هر سال در تابستان "می‌مرد" و زمین خشک می‌شد. مردم برای بازگشت او آیین‌هایی برگزار می‌کردند. این آیین‌ها بعدها در آیین‌های ایران، سوریه و حتی روم اثر گذاشتند.

بله، با اینکه جشن چله تابستان یا «چله تموز» در بیشتر نقاط ایران به فراموشی سپرده شده، اما بقایای آن هنوز در برخی مناطق به‌صورت سنتی، محلی یا در قالب آیین‌های مشابه برگزار می‌شود.

جشن نیلوفر

جشن نیلوفر به چله تابستان ارتباط دارد. به روایت ابوریحان بیرونی در آثارالباقیه زمان جشن نیلوفر ششم تیرماه است. با توجه به شواهد دیگر به نظر می‌رسد كه گل نیلوفر از نظر باورهای مردمی با خورشید و احیاناً با میترا/ مهر در پیوند بوده باشد. زمان شكوفایی سالانه گل نیلوفر (نیلوفر صحرایی و باغی) و نیز زمان شكوفایی روزانه آن با خورشید هماهنگ است. زمان گل دهی آن در چله تموز (طولانی ترین روز) و در ایام عمودی ترین تابش‌های خورشید و زمان شكوفایی روزانه گل نیلوفر نیز همراه با سپیده و طلوع خورشید است و هر روز همراه با بردمیدن خورشید شكوفا می‌شود.

این ویژگی‌ها موجب شده بوده كه نیلوفر و خورشید را از یك خاستگاه و در پیوند با یكدیگر به شمار آورند و گرامی‌داشت نیلوفر را گرامی‌داشت خورشید بدانند. خورشید پرستی از اولین ادیان بشری است و در دوران میترایی بصورت پر و بال یافته و گسترده در رسم‌های ایرانی نفوذ كرده‌است.