آیین باور  - برای نخستین بار و به همت انجمن دوستداران شاهنامه البرز و انجمن سینمای مستند، شامگاه سه شنبه 25 شهریور 1404، مستند۵۲ دقیقه‌ای آرش اسحاقی در سالن آمفی‌تئاتر نظام پزشکی البرز به نمایش درآمد. 

او با روایتی کم‌نظیر، تاریخ پر فراز و نشیب پیکرتراشی در ایران را نه از زبان مورخان و منتقدان، بلکه از زبان مجسمه‌ها بازگو می‌کند. گفتار متنی که اسحاقی نوشته و با صدای خود او بر فیلم نشسته، لحنی تأثیرگذار و اندیشیده دارد؛ بی‌آنکه به تفصیل‌گویی یا حاشیه برود، مخاطب را به سفری در سرگذشت چند هزار ساله تندیس‌سازی می‌برد و ناخودآگاه جمعی او را برای کاوش بیشتر بیدار می‌کند.

آرش اسحاقی، مستندساز شناخته‌شده‌ ایست که آثاری چون صوفی (با نگاهی نقادانه به بن‌مایه‌های تصوف و عرفان در ایران)، خرامان (واکاوی کشاکش و سوگ در فرهنگ ایرانی) و بلندی‌های رازآلود (بررسی جایگاه کوه در اساطیر ایران) را در کارنامه دارد، این‌بار با مستند پیکار با پیکر تاریخ پر فراز و نشیب مجسمه‌سازی در ایران را روایت کرده است.

در نشست پرسش و پاسخی که پس از نمایش برگزار شد، اسحاقی درباره سبک کاری‌اش گفت: «شیوه‌ی من تدریس و آموزش نیست. من چکیده و دریافت‌ خود را از آنچه با پژوهش آموخته‌ام، در فیلم بیان می‌کنم. یا موفق به رساندن پیام می‌شوم یا نه.»

اسحاقی درباره نگارش گفتار متن تأکید کرد: «تمامی روایت‌ها بر پایه اسناد تاریخی است. حتی وقتی زبان شاعرانه و تلمیحی به کار می‌برم، بن‌مایه‌ها مستند هستند. هدفم ایجاد پیوندی زنده میان تاریخ و مخاطب امروز بود.»

او با یادآوری مستندهای پیشینش همچون صوفی، خرامان و بلندی‌های رازآلود توضیح داد که هر یک بر پایه‌ی یک پرسش شکل گرفته‌اند: «از دهه هفتاد، رویکردی نقادانه به تاریخ تصوف و عرفان داشتم و سال‌ها برای ساخت آن آثار انرژی گذاشتم. اما پیکار با پیکر دغدغه شخصی من نبود؛ وقتی پیشنهاد شد، از مجسمه چیزی نمی‌دانستم. همین ناآشنایی و نیز انکارهای تاریخی درباره پیکرتراشی در ایران انگیزه‌ام شد تا وارد موضوع شوم.»

اسحاقی با اشاره به تفکر کلیشه‌ای رایج درباره فقدان قدمت تندیس‌سازی در ایران گفت:  این نگاه ریشه در انکارهای تاریخی دارد و او کوشیده با پژوهش‌های گسترده و منابع اندک موجود، روایت دیگری بسازد. «جمع کردن تاریخ چند هزار ساله در یک فیلم پنجاه و دو دقیقه‌ای کار ساده‌ای نیست. می‌شد از هر بخش این روایت ده‌ها فیلم ساخت. اما هدفم این بود که مخاطب عام با تاریخ مجسمه در ایران آشنا شود.»

او همچنین از دشواری‌های ساخت فیلم سخن  از کمبود منابع و آثار موجود در داخل کشور گرفته تا دسترسی دشوار به مجسمه‌های پراکنده در موزه‌ها و مجموعه‌های خصوصی جهان. به گفته او، بسیاری از تصاویر فیلم حاصل آرشیوهای خارجی یا همکاری پژوهشگران و مجموعه‌داران داخلی بوده است.

این مستندساز در پایان آرزوی خود را چنین بیان کرد: «یکی از کارهایی که همیشه دلم می‌خواهد انجام دهم ساخت مستندی درباره شاهنامه است. شاهنامه در زندگی روزمره ما جاری است. باید آن را کشف کرد و با زبان امروز بازگو نمود.»

آرش اسحاقی، متولد 1354 در شهر نور/کارشناس ارشد ادبیات

نزدیک به دو دهه در سینمای ایران ، در حوزه های کارگردانی ، پژوهش ، نویسندگی ، تدوین و صدا گذاری فعال است و در بسیاری از مدارس و موسسه‌های سینمایی کشور در حال تدریس است.

آرش اسحاقی، عضو انجمن مستندسازان سینمای ایران و عضو انجمن صدای سینمای ایران است.

بیشتر بدانید 

قدیمی ترین یافته های ایران و جهان 

• ایران: تندیسک‌های گلی تپه سراب (هزاره هفتم پ.م.)
• جهان: ونوس هوله فلز و شیرمرد هولنشتاین-اشتدل (حدود ۳۵,۰۰۰ تا ۴۰,۰۰۰ سال پیش)

تفاوت مجسمه و نقش برجسته:

مجسمه کاملاً سه‌بعدی است و از همه جهات قابل دیدن است، اما نقش برجسته تا حدی به زمینه متصل است (مثل نقاشی با عمق کم یا زیاد).

چرا بیشتر زن هستند؟ بسیاری از این تندیسک‌های اولیه زنانه هستند، و این موضوع نظریه‌های زیادی را در مورد اهمیت باروری، الهه‌های مادر، و نقش زن در جوامع اولیه مطرح می‌کند.

• 
  
• تاریخچه مجسمه سازی در ایران :

دوران پیش از تاریخ (حدود هزاره هفتم پیش از میلاد تا هزاره اول پیش از میلاد):

در این دوره، مجسمه‌سازی بیشتر جنبه آیینی و مذهبی داشته است. نمونه‌های اولیه شامل تندیسک‌های گلی کوچک، غالباً با فرم‌های ساده و نمادین، هستند که اغلب در محوطه‌های باستانی مانند تپه سراب کرمانشاه، تپه سیلک کاشان و شهر سوخته سیستان پیدا شده‌اند. این تندیسک‌ها معمولاً نشان‌دهنده انسان یا حیوان هستند و ممکن است با مفاهیم باروری، محافظت یا پرستش مرتبط بوده‌اند.

دوران ایلامی (حدود ۲۷۰۰ تا ۶۴۰ پیش از میلاد):

ایلامیان پیشرو در بسیاری از هنرها بودند و مجسمه‌سازی آنها نیز بسیار قابل توجه است. یکی از شاهکارهای این دوره، مجسمه برنزی “ناپیرآسو”، ملکه ایلامی، است که دقت و مهارت خارق‌العاده‌ای در ساخت آن به کار رفته است. این مجسمه با وزن بسیار زیاد و جزئیات دقیق، نشان‌دهنده قدرت و هنر ایلامی‌هاست. همچنین مهرها و نقش‌برجسته‌های سنگی نیز در این دوره رواج داشته‌اند.

دوران هخامنشی (۵۵۰ تا ۳۳۰ پیش از میلاد):

با روی کار آمدن هخامنشیان، هنر مجسمه‌سازی وارد فاز جدیدی می‌شود. مجسمه‌سازی در این دوره بیشتر در قالب نقش‌برجسته‌ها و تزئینات معماری در کاخ‌ها و آرامگاه‌ها دیده می‌شود. تخت جمشید با نقش‌برجسته‌های بی‌نظیرش که سربازان، نمایندگان ملل مختلف و حیوانات را به تصویر می‌کشد، اوج هنر مجسمه‌سازی هخامنشی است. این آثار با شکوه، قدرت و عظمت امپراتوری را به نمایش می‌گذارند. مجسمه‌های سنگی و فلزی کوچک نیز در این دوره یافت شده‌اند.

دوران سلوکی و اشکانی (۳۱۲ پیش از میلاد تا ۲۲۴ پس از میلاد):

با حمله اسکندر و روی کار آمدن سلوکیان، تأثیر هنر یونانی بر مجسمه‌سازی ایران دیده می‌شود. این تأثیر در مجسمه‌هایی با سبک هلنیستی مشهود است. در دوره اشکانی، هنر مجسمه‌سازی دوباره رگه‌های بومی بیشتری پیدا می‌کند و ویژگی‌های خاص خود را نشان می‌دهد. مجسمه‌های برنزی مانند “مرد شمی” که ابهت و صلابت خاصی دارد، از نمونه‌های برجسته این دوره است. مجسمه‌های سفالی نیز در این دوره رایج بوده‌اند.

دوران ساسانی (۲۲۴ تا ۶۵۱ پس از میلاد):

دوره ساسانی اوج دیگری در هنر ایران است و مجسمه‌سازی نیز از این قاعده مستثنی نیست. نقش‌برجسته‌های صخره‌ای بی‌نظیری در این دوره خلق شدند که صحنه‌های پیروزی پادشاهان، تاج‌گذاری‌ها و شکار را به تصویر می‌کشند. طاق بستان، نقش رستم و بیشاپور از جمله مکان‌هایی هستند که این شاهکارهای ساسانی را در خود جای داده‌اند. این نقش‌برجسته‌ها با جزئیات فراوان و نمایش قدرت و شکوه پادشاهان، از مهم‌ترین آثار هنری ایران باستان به شمار می‌روند.

دوران اسلامی (از قرن هفتم میلادی به بعد):

با ورود اسلام به ایران، به دلیل رویکرد اسلام به پرهیز از بت‌سازی و شمایل‌نگاری، مجسمه‌سازی به شکل سابق خود کمتر مورد توجه قرار گرفت. با این حال، هنر پیکرتراشی کاملاً از بین نرفت و در اشکال دیگری مانند:

پیکرتراشی در معماری: تزئینات گچی، سنگی و چوبی با نقوش هندسی، گیاهی و خطاطی.

پیکرتراشی کاربردی: ساخت ظروف، اشیاء تزئینی و قلم‌زنی روی فلزات که گاهی شامل نقوش برجسته انسانی و حیوانی نیز می‌شد.

لعاب‌کاری و سرامیک: ساخت تندیسک‌های کوچک و ظروف با نقوش برجسته.

در دوره‌های متأخرتر، به خصوص در دوران قاجار و پهلوی، مجسمه‌سازی با رویکرد غربی و مدرن دوباره جان گرفت و هنرمندان بزرگی در این زمینه ظهور کردند.