آیین باور_از ماهدشت تا حصارک؛ رد پای زبانی نیاکان کرجی‌ها 

در کوچه‌ها و روستاهای قدیمی کرج، هنوز صدای واژه‌هایی به گوش می‌رسد که نسل‌ها پیش به کار می‌رفتند؛ از «دَوی» دیروز تا «کوجا رِی» امروز، گویش کرجی نه فقط زبان مردم، بلکه میراث زبانی و فرهنگی البرز است که نیازمند شنیده شدن و احیاست.

زبان محلی کرج؛ گنجی پنهان که باید دوباره شنیده شود

«گویش کرجی» میراث زنده البرز لزوم احیای زبان بومی به عنوان رکن هویت فرهنگی هویت بومی هر سرزمین بر ستون‌هایی چون تاریخ، آیین، خوراک، پوشاک و زبان استوار است. در این میان، گویش و زبان محلی یکی از اصلی‌ترین ارکان هویت فرهنگی است که پیوند میان نسل‌ها را حفظ می‌کند.

در استان البرز، گویش کرجی به‌عنوان میراث زبانی و فرهنگی مردمان این منطقه، نقشی اساسی در شکل‌گیری هویت محلی داشته است؛ اما در دهه‌های اخیر زیر سایه‌ی شهرنشینی و مهاجرت، در معرض فراموشی قرار گرفته است. از همین‌رو، کارشناسان فرهنگ و زبان تأکید دارند که مسئولان فرهنگی و آموزشی موظف به حفظ و احیای این گویش کهن‌اند، زیرا زبانی که خاموش شود، بخشی از تاریخ و فرهنگ مردم نیز خاموش می‌شود.

پیشینه و جایگاه زبانی

  گویش کرجی از شاخه‌های زبان‌های ایرانی شمال‌غربی است و ریشه در فارسی میانه و پهلوی اشکانی دارد. از نظر زبان‌شناسی، با گویش‌های تاتی، طالقانی، دماوندی و قزوینی خویشاوند است. در اسناد تاریخی از کرج به‌عنوان منطقه‌ای یاد شده که مردمش به زبانی متفاوت از فارسی معیار سخن می‌گفتند. پژوهشگران بزرگی چون احمد کسروی و احسان یارشاطر این گویش را یکی از حلقه‌های پیوند میان فارسی باستان و گویش‌های امروزی البرز می‌دانند؛ زبانی که ریشه‌هایش تا سده‌های پیش از اسلام امتداد دارد. 

ویژگی‌های زبانی گویش کرجی

گویش کرجی، اگرچه از نظر آوایی به فارسی امروز نزدیک است، اما ساختار و واژگان خاص خود را حفظ کرده است.

۱. واج‌ها (آواها):

«ق» به صورت «غ» تلفظ می‌شود: غیچ (قیچ) = قیچی

  «خ» گاهی نرم‌تر بیان می‌شود: هاک = خاک

آغاز واژه‌ها با «اَ» اغلب به «یَ» تبدیل می‌شود: یَسب = اسب

۲. صرف فعل‌ها:

افعال با پسوند «-نِ» یا «-ون» به کار می‌روند: می‌دونِن، می‌خونِن

در زمان گذشته، هنوز ساخت‌های کهن حفظ شده: رِفتِم، خاستُم بِرِم

۳. لحن و آهنگ گفتار:

لحن کرجی‌ها آهنگین و کشیده است؛ جمله‌های پرسشی با بالا رفتن تُن صدا در پایان مشخص می‌شوند، نه با تغییر واژه‌ها.

واژه‌های اصیل بومی

  بخش زیادی از واژگان گویش کرجی ریشه در فارسی میانه دارد. چند نمونه از واژه‌های زنده و اصیل آن عبارت‌اند از:

واژه کرجی معنی فارسی

  دَوی دیروز

پُرزو پریروز

بَچو بچه

خَره‌بو پرخور

خُس خار یا بوته خشک

اَمو عمو

مِه‌بو میوه

کوجا رِی؟ کجا می‌روی؟

پراکندگی و وضعیت امروز

  در گذشته، گویش کرجی در همه‌ی مناطق کرج از جمله ماهدشت، حصارک، گرمدره، کلاک، کمال‌آباد و چهارباغ رواج داشته است. اما امروزه با گسترش شهر و مهاجرت از سراسر ایران، بیشتر گفتار مردم به فارسی معیار نزدیک شده و تنها در برخی روستاها و میان سالمندان، واژه‌ها و ساخت‌های بومی حفظ شده‌اند. با این حال، هنوز می‌توان در کوچه‌ها و بازارهای محلی، نشانه‌هایی از آن را شنید؛ گویشی که اگر ثبت و آموزش داده شود، می‌تواند به نماد فرهنگی البرز تبدیل گردد. 

 اهمیت حفظ گویش کرجی

  زبان و گویش محلی، حامل سنت‌ها، لالایی‌ها، متل‌ها و ضرب‌المثل‌های بومی‌اند. فراموشی آن‌ها، فراموشی بخشی از حافظه‌ی جمعی مردم است. برای حفظ این گویش، سه اقدام کلیدی ضروری است:

1. پژوهش و مستندسازی دانشگاهی (از سوی مراکز آموزش عالی مانند دانشگاه خوارزمی)

2. آموزش و معرفی در رسانه‌های محلی و مدارس

   3. تهیه فرهنگ لغت و ضبط گفتار سالمندان برای ثبت در آرشیو فرهنگی البرز.

 نمونه گفت‌وگوی روزمره کرجی

الف: سَلوم مِه‌دو، کوجا رِی؟

ب: هیچی، دَوی نون نَخِریدم، گفتم بِرِم نونوایی.

الف: هوا سَرده، پالتوتو بپُش، بَچوها نِبَرُن سَردیشون بگیره.

ب: آره والا، پُرزو بارون بُبارید، همه‌چی خِیس شد.

الف: خدا بِخِرِه، برو و بیَه، چای داغ مِه‌چینُم.

(ترجمه فارسی معیار)

– سلام همسایه، کجا می‌روی؟

– هیچی، دیروز نان نخریدم، گفتم بروم نانوایی.

– هوا سرده، پالتوت رو بپوش، بچه‌ها نرن سرما بخورن.

– آره والله، پریروز بارون اومد، همه‌جا خیس شد.

– خدا به خیر کنه، برو و بیا، چای داغ می‌ذارم.

- منابع و مطالعات پیشنهادی

  کسروی، احمد. زبان‌های باستان البرز، تهران: بنگاه ترجمه و نشر کتاب. یارشاطر، احسان. گویش‌های ایرانی البرز، مؤسسه ایرانیکا. مقدم، محمد. گویش‌های مرکزی ایران، دانشگاه تهران. طرح پژوهشی «گویش‌های بومی استان البرز»، دانشگاه خوارزمی، ۱۳۹۹. سایت فرهنگستان زبان و ادب فارسی – بخش گویش‌شناسی ایران

 سخن پایانی

  گویش کرجی، میراث زبانی زنده‌ای است که از دل تاریخ البرز تا امروز دوام آورده است. هر واژه‌ی آن ردّی از گذشته و هویتی از مردمانی دارد که در دشت‌ها و کوهپایه‌های البرز زیسته‌اند. احیای این گویش، نه‌تنها وظیفه‌ای فرهنگی، بلکه پاسداشت روح و ریشه‌ی مردم کرج است؛ شهری که برای فردا، باید گذشته‌اش را فراموش نکند.