آیین باور _مقدمه:

  کنترل مصرف قندهای افزوده، پایهٔ اصلی مدیریت دیابت نوع ۲ است.

در سال‌های اخیر، شیرین‌کننده‌های بدون کالری مانند استویا (دقیق‌تر: گلیکوزیدهای استویول) به‌عنوان جایگزین طبیعی شکر مورد توجه قرار گرفته‌اند. اما پرسش کلیدی این است که

آیا واقعاً استویا برای بیماران دیابتی مفید است و در بلندمدت ایمن باقی می‌ماند؟

این مقاله با تکیه بر شواهد علمی جدید، به بررسی این موضوع می‌پردازد. 

۱. استویا چیست و چگونه عمل می‌کند؟

اصطلاح «استویا» در بازار معمولاً به گلیکوزیدهای استویول (نظیر استویوزاید و ربادیوزایدها) اشاره دارد که از برگ گیاه Stevia rebaudiana استخراج می‌شوند و باید حداقل ۹۵٪ خلوص داشته باشند.

این ترکیبات حدود ۲۰۰ تا ۳۰۰ برابر شیرین‌تر از ساکاروز هستند، اما تقریباً بدون کالری‌اند، زیرا بدن انسان آن‌ها را به انرژی قابل استفاده تبدیل نمی‌کند.

بر اساس ارزیابی نهادهایی مانند JECFA و EFSA، میزان مجاز مصرف روزانه (ADI) برای استویا ۴ میلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن (بر حسب معادل استویول) تعیین شده است.

 ۲. شواهد علمی درباره اثر استویا بر قند خون

مطالعات انسانی و متاآنالیزها مرور سیستماتیک سال ۲۰۲۴ نشان داده است که مصرف استویا با کاهش خفیف قند ناشتا (حدود ۴ میلی‌گرم بر دسی‌لیتر) همراه بوده، اما تأثیر معنی‌داری بر HbA1c یا انسولین نداشته است.

در کارآزمایی بالینی ۸ هفته‌ای، مصرف چای شیرین‌شده با استویا در مقایسه با سوکرالوز تفاوت قابل‌توجهی در شاخص‌های قند یا چربی خون ایجاد نکرد. مطالعه‌ای دیگر روی بزرگسالان سالم، پس از ۱۲ هفته مصرف استویا، هیچ تغییری در پاسخ انسولین به تست تحمل گلوکز نشان نداد.

برخی پژوهش‌های کوچک با پودر برگ خام استویا کاهش قند ناشتا را گزارش کرده‌اند، اما به‌دلیل ترکیبات گیاهی غیراستاندارد، نتایج قابل تعمیم نیست. در یک پژوهش ۲۴ هفته‌ای، مکمل استویوزاید تغییراتی در وزن و دور کمر ایجاد کرد، ولی اثر قاطع بر کنترل قند مشاهده نشد.

مطالعات حیوانی و مکانیسم اثر در مدل‌های حیوانی، گلیکوزیدهای استویول اثرات ضدهایپرگلیسمی، تحریک ترشح انسولین، کاهش تولید گلوکز در کبد و اثرات آنتی‌اکسیدانی نشان داده‌اند. با این حال، نتایج انسان‌محور هنوز متناقض است.

جمع‌بندی علمی

نتایج انسانی نشان می‌دهد که استویا معمولاً اثر خنثی تا اندکی مفید بر کنترل قند دارد، اما به‌تنهایی جایگزین درمان دارویی نیست. مهم‌ترین نقش آن جایگزینی شکر بدون افزایش قند خون است، نه اثر دارویی مستقیم. ---

۳. ایمنی و وضعیت قانونی

  ارزیابی‌های EFSA و JECFA تأیید کرده‌اند که استویا (با خلوص بالای ۹۵٪) سمی، سرطان‌زا یا جهش‌زا نیست. مقدار مجاز روزانه (ADI) برابر ۴ میلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن است و افزایش این مقدار مجاز اعلام نشده است.

در ایالات متحده، استویا به‌عنوان «ایمن و مجاز» (GRAS) شناخته شده است. البته برگ کامل یا عصاره‌های خام استویا ممکن است در برخی کشورها تأیید نشده باشند، زیرا ترکیبات ناشناخته دیگری دارند.

در مطالعات انسانی، عوارض جانبی عمده‌ای گزارش نشده است؛ در موارد معدودی نفخ یا ناراحتی گوارشی دیده شده است.

۴. توصیه‌های کاربردی انتخاب محصول مناسب

برچسب محصول را بخوانید: فقط محصولاتی را انتخاب کنید که ترکیباتشان steviol glycosides / rebaudioside / stevioside باشد.

از خرید محصولاتی که حاوی مالتودکسترین، دکستروز یا شکر افزوده هستند خودداری کنید، چون می‌توانند قند خون را بالا ببرند.

میزان مصرف و پایش مصرف روزانه را در محدودهٔ ADI (۴ میلی‌گرم به ازای هر کیلوگرم وزن بدن) نگه دارید. اگر از داروهای ضد‌دیابت مانند متفورمین، انسولین یا سولفونیل‌اوره‌ها استفاده می‌کنید، هنگام جایگزینی شکر با استویا، قند خون خود را با گلوکومتر کنترل کنید.

استویا را به‌عنوان ابزار کمکی در کاهش کالری و کنترل قند استفاده کنید، نه درمان اصلی دیابت.

۵. نیازهای پژوهشی آینده

  کارآزمایی‌های بزرگ‌تر (۶ تا ۱۲ ماهه) برای بررسی اثر دوز، خلوص و مدت مصرف استویا بر HbA1c و انسولین.

مطالعه بر گروه‌های مختلف دیابتی با توجه به BMI، دارودرمانی و وضعیت قند پایه.

بررسی اثرات بلندمدت بر میکروبیوتای روده و تعامل احتمالی با داروهای ضد‌دیابت.

 نتیجه‌گیری

شواهد فعلی نشان می‌دهد که گلیکوزیدهای خالص استویول ایمن بوده و قند خون را افزایش نمی‌دهند؛ بنابراین گزینه‌ای مناسب برای جایگزینی شکر در بیماران دیابتی محسوب می‌شوند. با این حال، نقش درمانی مستقیم استویا در کاهش HbA1c یا بهبود مقاومت انسولینی هنوز ثابت نشده است.

تأکید باید بر انتخاب محصول خالص، رعایت دوز مجاز و تداوم سبک زندگی سالم باشد. استویا ابزاری مفید در رژیم غذایی کنترل قند است، نه درمان دیابت.

منابع برگزیده 1. EFSA Panel on Food Additives (2024). Scientific opinion on steviol glycosides (E960a–d). EFSA Journal, 22(4):9045. 2. Huang G. et al. (2024). Effect of Stevia on Blood Glucose and HbA1c: A Meta-analysis. Food Chem Toxicol., 187:113959. 3. Nazarzadeh M. et al. (2021). Steviol Glycosides from Stevia rebaudiana: An Updated Overview. Nutrients, 11(9):1965. 4. Rachana B. et al. (2020). Daily Stevia Consumption and Glucose Homeostasis. Nutrients, 12(10):3049. 5. EFSA ANS Panel. (2010). Safety of Steviol Glycosides as a Food Additive. EFSA Journal 8(4):1537.