آیین باور - باستان‌شناسی تنها علمِ کندن خاک نیست؛ علمِ بیرون کشیدن حقیقت از دل زمان است. انسان از دیرباز، به دنبال دانستن ریشه‌ها و گذشته‌ی خود بوده است. نیاز به شناخت گذشته، نخستین انگیزه‌ای بود که بشر را به اندیشیدن درباره‌ی آثار و نشانه‌های نیاکانش واداشت. این نیاز، در واقع پاسخی به پرسش بنیادین انسان بود: «من از کجا آمده‌ام؟»

از کنجکاوی تا علم

باستان‌شناسی به شکل علمی، پدیده‌ای نو در تاریخ اندیشه است. هرچند از دوران باستان، پادشاهان و روحانیان در مصر، یونان و بابل گاه به گردآوری اشیای کهن می‌پرداختند، اما نخستین رویکرد علمی به گذشته در قرن هجدهم میلادی و همزمان با گسترش روش‌های نظام‌مند مطالعه‌ی تاریخ و زمین‌شناسی پدید آمد.

کشف شهر پُمپی در ایتالیا در سال ۱۷۴۸ میلادی، به‌دنبال فوران آتشفشان وزوو، از نخستین کاوش‌های مستند و علمی تاریخ باستان‌شناسی جهان به‌شمار می‌رود. همین رویداد بود که مفهوم «حفاری نظام‌مند» را وارد حوزه‌ی علم کرد و باستان‌شناسی را از حالت سرگرمی اشراف به رشته‌ای دانشگاهی تبدیل نمود.

کهن‌ترین یافته‌ها

قدیمی‌ترین یافته‌های شناخته‌شده‌ی باستان‌شناسی به ابزارهای سنگیِ انسان‌گونه‌های اولیه در شرق آفریقا بازمی‌گردد که حدود ۲/۶ میلیون سال قدمت دارند و در دره‌ی اُلدووای (Olduvai Gorge) تانزانیا کشف شده‌اند. این کشفیات، مرز میان تاریخ طبیعی و تاریخ انسانی را مشخص کردند و به ما آموختند که تمدن، زاده‌ی کنجکاوی مداوم بشر است.

ایران؛ گهواره‌ی تمدن و باستان‌شناسی

در ایران، علاقه به آثار کهن پیشینه‌ای دیرینه دارد. اما باستان‌شناسی به‌عنوان یک علم رسمی از اوایل قرن بیستم میلادی آغاز شد. نخستین کاوش‌های علمی در ایران به سال ۱۸۹۵ میلادی (۱۲۷۴ خورشیدی) بازمی‌گردد، زمانی که هیئت فرانسوی به سرپرستی ژاک دومورگان در شوش به حفاری پرداخت و بقایای تمدن عیلامی را از دل خاک بیرون کشید. این کاوش‌ها سرآغاز فعالیت‌های سازمان‌یافته‌ای شد که بعدها به تأسیس موزه ایران باستان (۱۳۱۶ خورشیدی) و شکل‌گیری رشته‌ی باستان‌شناسی در دانشگاه تهران انجامید.

در دهه‌های بعد، کاوش‌های مهمی در تپه سیلک کاشان، تپه حصار دامغان، تپه یحیی کرمان و شهر سوخته‌ی زابل انجام شد که تاریخ تمدن در فلات ایران را تا هزاره‌ی پنجم پیش از میلاد عقب برد. یافته‌هایی چون لوح‌های عیلامی، سفال‌های نقاشی‌شده‌ی هزاره‌ی چهارم پیش از میلاد و بقایای معماری خشتی، نشان داد که ایران یکی از خاستگاه‌های اصلی تمدن بشری بوده است.

البرز؛ تپه‌هایی که تاریخ را بازمی‌گویند

استان البرز، با وجود وسعت کم، از نظر باستان‌شناسی یکی از نقاط غنی کشور است. موقعیت جغرافیایی آن در مسیر ارتباطی فلات مرکزی، زاگرس و البرز شمالی، این منطقه را به گذرگاه تمدن‌ها تبدیل کرده است.

 تپه‌ی ازبکی، قلب باستانی البرز

قدیمی‌ترین یافته‌های انسانی استان در تپه‌ی ازبکی نظرآباد به‌دست آمده‌اند. نتایج کاوش‌های متعدد نشان می‌دهد این محوطه قدمتی تا هزاره‌ی هفتم پیش از میلاد دارد. در لایه‌های باستانی ازبکی، بقایای معماری خشتی، ابزار سنگی، مهرها، و آثار سفالی متعلق به دوران نوسنگی و مفرغ کشف شده است.

فصل‌های پی‌درپی کاوش در این محوطه از دو دهه پیش تاکنون ادامه دارد و بخش مهمی از یافته‌ها در فهرست آثار ملی ایران ثبت شده‌اند. ازبکی امروز به عنوان یکی از کانون‌های اصلی مطالعه‌ی استقرارهای اولیه‌ی انسانی در فلات ایران شناخته می‌شود.

 آق‌تپه؛ میراث فراموش‌شده‌ی کرج

در جنوب کرج، تپه‌ی تاریخی آق‌تپه مهرشهر با لایه‌هایی مربوط به هزاره‌ی سوم پیش از میلاد قرار دارد. در سال‌های اخیر طرح‌هایی برای تبدیل آن به سایت‌موزه مطرح شده تا بخشی از آن برای بازدید عمومی آماده شود. کارشناسان معتقدند این تپه، در کنار ازبکی، می‌تواند زنجیره‌ی فرهنگی پیش‌تاریخی منطقه را تکمیل کند.

 دیگر محوطه‌ها و ظرفیت‌های پژوهشی

در شهرستان‌های ساوجبلاغ، نظرآباد و کرج، تپه‌هایی چون رامجین، آغچه‌حصار، سلطان‌آباد و حاجی‌آباد شناسایی و ثبت ملی شده‌اند، اما بسیاری از آن‌ها هنوز کاوش‌های علمی دقیق را تجربه نکرده‌اند. کارشناسان میراث فرهنگی البرز هشدار داده‌اند که توسعه‌ی شهری، بدون در نظر گرفتن حریم این محوطه‌ها، می‌تواند به از دست رفتن بخشی از حافظه‌ی تاریخی استان منجر شود.

چرا امروز به باستان‌شناسی نیاز داریم؟

باستان‌شناسی تنها روایت گذشته نیست، بلکه چراغی برای آینده است. این علم، ریشه‌ی فرهنگ و هویت ملتی را از زیر خاک بیرون می‌کشد و یادآور می‌شود که تداوم تمدن بدون شناخت گذشته ممکن نیست. در جهانی که سرعت تغییرات بیش از هر زمان است، باستان‌شناسی فرصتی برای مکث، تأمل و بازتعریف خویشتن است.

باستان‌شناسی صرفاً کاوش در گذشته نیست؛ نگاهی عمیق به ریشه‌ی فرهنگ و هویت انسان است. این علم به ما می‌آموزد چگونه از اشتباهات گذشته پرهیز کنیم، چگونه میراث فرهنگی را پاس بداریم و چگونه هویت تاریخی خود را از زیر غبار فراموشی بیرون آوریم. در جهانی که سرعت تغییرات بیش از هر زمان است، باستان‌شناسی یادآور می‌شود که هیچ جامعه‌ای بدون شناخت ریشه‌هایش، آینده‌ای روشن نخواهد داشت.

جمع‌بندی

از تپه‌ی ازبکی نظرآباد تا آق‌تپه کرج، البرز بخشی از تاریخ زنده‌ی ایران است؛ بخشی که هنوز ناتمام مانده و هر فصل کاوش می‌تواند صفحه‌ای تازه از کتاب تمدن این سرزمین را ورق بزند. روز باستان‌شناسی، یادآور مسئولیت مشترک ما در حفظ این حافظه‌ی زمین است؛ حافظه‌ای که با هر بی‌توجهی، اندکی از آن برای همیشه از میان می‌رود.

 منابع:

سازمان میراث فرهنگی، پژوهشگاه باستان‌شناسی ایران

پژوهشگاه میراث فرهنگی و گردشگری ایران – گروه باستان‌شناسی

خبرگزاری ایرنا، گزارش کاوش تپه ازبکی (۱۴۰۲)

شبکه اطلاع‌رسانی میراث فرهنگی (CHTN)

British Museum Archives

Trigger, B. G. A History of Archaeological Thought, Cambridge University Press (1989)