از دل کویر تا مرز آسمان، جست‌وجوی آب در ایران تاریخی طولانی دارد. امروز که سدهای کشور یکی‌یکی خالی می‌شوند و آسمان کمتر سخاوتمند است، نگاه‌ها دوباره به علمی دوخته شده که شاید بتواند نقشی در آرام کردن خشکسالی ایفا کند؛ فناوری باروری ابرها.

آیا این علم می‌تواند ادامه همان نبوغ ایرانی در قنات و آب‌انبار باشد یا رؤیایی پرهزینه و ناپایدار است؟ 

علم بارورسازی ابرها چیست؟

بارورسازی ابرها (Cloud Seeding) فرآیندی علمی است که طی آن ذراتی مانند یدید نقره، نمک یا دی‌اکسیدکربن جامد به داخل ابرها تزریق می‌شود تا قطرات آب در آن سنگین‌تر و احتمال بارش بیشتر شود. نخستین بار در دهه ۱۹۴۰ میلادی این روش در آمریکا و شوروی سابق آزمایش شد و سپس چین، امارات و استرالیا نیز آن را توسعه دادند.

هدف این فناوری افزایش بارش در مناطق خشک، کنترل تگرگ یا حتی کاهش مه در فرودگاه‌هاست. اما میزان موفقیت آن به شرایط اقلیمی، نوع ابر و دمای جو بستگی دارد و همیشه تضمین‌شده نیست. 

تجربه ایران؛ امید و تردید زیر یک آسمان

  ایران از دهه ۱۳۷۰ به‌صورت رسمی وارد حوزه باروری ابرها شد. در سال‌های مختلف، طرح‌هایی در استان‌های فارس، یزد، کرمان، آذربایجان شرقی و البرز اجرا شد. با وجود هزینه‌های قابل‌توجه، نتایج روشن و مستند کمی از این پروژه‌ها منتشر شده است.

دکتر مهدی برنا، کارشناس هواشناسی کاربردی، می‌گوید: ««مشکل ما نبود تجهیزات نیست، بلکه کمبود داده و استمرار علمی است. در بسیاری از سال‌ها عملیات انجام شد اما پایش دقیق اثر آن در بارش ثبت و منتشر نشد.»» از نگاه کارشناسان، در کشوری با اقلیم متنوعی مانند ایران، باروری ابرها نمی‌تواند راه‌حل نهایی بحران آب باشد، بلکه تنها مکملی برای مدیریت منابع است.

صدای منتقدان؛ آسمان را نمی‌توان فریب داد

گروهی از متخصصان محیط‌زیست معتقدند باروری ابرها بیشتر از آنکه علمی قطعی باشد، اقدامی پرریسک است. دکتر لیلا هاشمی، پژوهشگر اقلیم‌شناسی، می‌گوید: ««وقتی سامانه‌های بارشی ضعیف باشند، هیچ تزریقی معجزه نمی‌کند. ابر باید بالقوه آماده بارش باشد. در غیر این صورت، فقط هزینه و انتظار می‌ماند.»»

او تأکید می‌کند راهکار واقعی در مدیریت هوشمند آب روی زمین است؛ بازچرخانی پساب‌ها، اصلاح الگوی مصرف و احیای سازه‌های سنتی.

 از قنات تا ابر؛ نبوغ ایرانی در مهار آب در تاریخ ایران،

قنات‌ها، آب‌انبارها و یخچال‌های طبیعی نماد دانش بومی در سازگاری با کم‌آبی بوده‌اند. این سازه‌ها با حداقل فناوری، بیشترین بهره را از طبیعت می‌بردند. دکتر حسین کاظمی، پژوهشگر تاریخ علم، در گفت‌وگو با آیین باور می‌گوید: ««قنات فقط یک کانال نبود؛ یک سامانه علمی برای تعدیل اقلیم محلی بود. ایرانیان هزار سال پیش، با شناخت رفتار آب‌های زیرزمینی، نوعی مهندسی اقلیم انجام می‌دادند که امروز در قالب فناوری‌های جدیدی چون باروری ابر ادامه یافته است.»»

آیا ایران همیشه خشک بوده است؟

پاسخ منفی است. مطالعات اقلیمی نشان می‌دهد ایران در قرون گذشته دوره‌های پربارش و کم‌بارش بسیاری را پشت سر گذاشته است. در شمال و غرب کشور بارش‌های سنگین و حتی برف‌های متری ثبت شده و در فلات مرکزی خشکسالی‌های چندساله. میانگین بارش آبان‌ماه ایران حدود ۲۵ میلی‌متر است، اما در سال‌های اخیر در بسیاری از استان‌ها به کمتر از ۱۰ میلی‌متر رسیده است.

در کشورهای مشابه از نظر اقلیم مانند اردن، مراکش و عربستان نیز پروژه‌های باروری ابر اجرا شده است. اردن با همکاری چین توانست در برخی مناطق تا ۱۵ درصد افزایش بارش را ثبت کند، در حالی که مراکش اعلام کرده موفقیت این طرح تنها در نیمی از موارد بوده است.

تجربه جهانی؛ علم یا توهم باران؟

در کشورهای توسعه‌یافته، عملیات بارورسازی تنها پس از مطالعه دقیق ابرها و نظارت چند نهاد علمی انجام می‌شود. پروفسور رابرت فلتن، استاد هواشناسی دانشگاه کلرادو، در یکی از مقالات خود تأکید می‌کند: ««باروری ابرها می‌تواند کارآمد باشد، اما تنها در چارچوب داده‌محور و پایش‌پذیر. هر جا این فناوری شکست خورده، به‌دلیل برداشت نادرست از ظرفیت‌های طبیعی بوده است.»»

چین نیز یکی از کشورهای موفق در اجرای پایدار این پروژه‌هاست، اما حتی آنجا نیز نهادهای نظارتی بر میزان مصرف مواد شیمیایی و اثرات زیست‌محیطی آن کنترل کامل دارند.

جمع‌بندی؛ آسمان را باید علمی خواند

  تجربه جهانی نشان می‌دهد باروری ابرها می‌تواند به‌عنوان راهکار مکمل در مدیریت منابع آب به کار رود، اما نمی‌تواند جایگزین اصلاح سیاست‌های مصرف و احیای منابع طبیعی باشد.

ایران، سرزمین قنات و نبوغ مهندسی آبی، اگر قرار است دوباره از آسمانش زندگی بجوشد، باید میان علم نو و سنت کهن پیوندی دوباره برقرار کند.