پیش‌درآمد:

استان البرز دارای جایگاه‌های طبیعی بی‌مانندی است که هر کدام از آنها می‌تواند گیرایی چشمگیری در گردشگری به­ویژه در حوزه اکوتوریسیم داشته باشد .در این میان، برخی از این مکان ها ، ممکن است به سبب نزدیکی به جایگاه های مسکونی و بافت شهری در خطر دگرگونی نیز قرار بگیرند. در این جا باید به همکاری و همیاری سازمان فضای سبز شهرداری کرج و منابع‌طبیعی شهرستان اشاره نمود . آنها توانستند یکی از پهنه‌های آبخیز در سرزمینهای کوه پایه‌ای را از خطر انهدام و نابودی برهانند، مکانی که روزگاری محل انباشت نخاله‌های ساختمانی شده بود. اینک به یکی از جایگاه‌های شگفت انگیز بوم گردی (اکوتوریسیم) بدل گشته است. این جستار افزون بر بازگویی این جایگاه بهنجار و زیستگاه ارزشمند آن، به چگونگی زیست جانوری و پوشش گیاهی آن پرداخته و نیز نگاهی دیگر گونه به آن داشته و پیشکش خوانندۀ گرامی می شود.

دهکده گردشگری باغستان کجاست؟

این سرزمین را باید یک پهنه آبخیز در نظر گرفت که در شمال غربی استان البرز و در  کوه پایه‌های آن  قرار گرفته که به باغستان غربی شهره شده است. برای دسترسی به این جایگاه می توانید از آزادراه تهران به کرج، خروجی مهر ویلا، به سوی شمال، بلوار موذن و از آنجا به سوی باغستان غربی و سرانجام با کمی جستجو و پرسش این دهکده گردشگری را پیدا کنید، همچنین از راه به‌‌‌‌‌کارگیری‌ نرم‌‌افزار و نقشه گوگل مپ نیز، به آسانی با درج نام جایگاه گفته شده ، آن را می توان یافت.

 پیشینه دهکده گردشگری باغستان:

این مکان در گذشته‌‌های نه چندان دور جایگاه کشاورزی و بوستان‌های کهن با درختان بارده، بوته زارها و کشتزار ‌بوده است که هنوز هم نشان و مرده ریگ این بوستانهای کهن ‌در آنجا مشاهده می‌شود. این مکان به روستای آتشگاه نیز نزدیک است، از این رو شاید در گذشته این جایگاه مکان زیست روستائیان زرتشتی نیز بوده است. برخی از آثار به جای مانده در دهکده «بَرغان و نوجان»  نشان از کهن بودن زیستگاه های انسانی این سرزمین و گویای  فرهنگ زرتشتی در این دیار است.

بیشتر بخوانیدhttp://www.iranianbirdingclub.com/site/?id=3038

دگرگونی سرزمینی:

پس از سالهای انقلاب ۵۷ و جنگ ایران و عراق جایگاه زیستی کرج رو به‌ توسعه ناموزن‌ نهاد و پیرامون سرزمین کوهستانی و کوه پایه‌های آن، همچون شهر تهران، جایگاه‌های انسانی و بافت شهری گسترش پیدا نمود. ‌ این افزایش به شکل لجام‌گسیخته و همراه با کوچ بسیاری از ایرانیان برای نزدیک شدن به شهر تهران و به امید جستجوی کار همراه شد. کمبود فرهنگ شهرنشینی مدرن و سودجویی زمین خواران دستاویزی شد برای آسیب دیدن این سرزمین طبیعی و از جمله جایگاه کشاورزی دیار باغستان. این جا زمانی پر بود از توتستان‌های کهن، درختان گردو و گیلاس، بوته‌های سماق، زرشک وحشی و زمینهای کشاورزی بسیاری که تا دهه ۷۰ در این جایگاه کشت می‌شدند. بنا به انگیزه‌های گفته شده این باغ دره‌ و پهنه آبخیز زیبای آن می‌رفت تا محل دفن زباله‌ها و نخاله‌های ساختمانی گردد، در سالهای ۹۳ تا ۹۴ به کوشش و تلاش سازمان فضای سبز شهرداری البرز و  منابع طبیعی استان، این باغ دره با یک برنامه چند منظوره ‌از نو بازآفرینی و زنده گشت.

آمیزه شالوده های جایگاه‌های سبز و گردشگری دستاویزی شد تا نه تنها این سرزمین به دید پوشش گیاهی و جانوری زنده شود بلکه مایه کشش گردشگران نیز به این جایگاه شود.
بیشتر بخوانیدhttp://www.iranianbirdingclub.com/site/?id=3038

‌ امکانات ‌دهکده گردشگری باغستان :

این جایگاه دارای دو سرویس بهداشتی مناسب (بانوان و آقایان)، جایگاه خودرو، روشنایی، ابزار بازی و ورزش، اجاق ویژه پخت و پز (باربیکیو)، نیمکت، آلاچیق، پل آویخته (معلق) سرگرمی (دو سازه کوچک و بزرگ)، راه ویژه کوهپیمایی، درختان سرسبز ‌، نماز خانه ‌و دکه فروش خوراکی می باشد.

پوشش گیاهی:

این مکان دارای پوشش گیاهی رنگینی است، که از بوستانهای کهن پایین دست آن تا بوته زارهای (استپ) کوهستانی به  همراه درختان کهن و نو دست کاشت و همچنین برکه‌های ‌فصلی و همیشگی (فصلی و غیر فصلی)، گوناگونی زیستی ویژه ای را در این سرزمین پدید آورده است. از بوته‌های گون، سماق و نیزار تا درختچه‌های بومی و درختان بارور و غیر بارور همراه با گیاهان آبزی و کنار‌آبزی موجب گشایش و گرایش بازدیدکنندگان ‌ به این سرزمین و آفرینش دوباره ژرفای طبیعی آن گشته، مهمتر از آن مایه آمدن پرندگان، حشرات و پستانداران به این جایگاه برای زندگی و یا آسودن آنها نیز شده است. از مهمترین درختان کهن سال آنجا می توان به چنار، چنار تبریزی، بید، صنوبر، گردو، توت سفید و کاج تهران اشاره کرد.

پرندگان:

پرندگان این سرزمین را می توان به دوشاخه بومی و کوچنده جدا کرد. از سال ۱۳۹۵ تا کنون من و همکارنم توانسته‌ایم در حدود ۵۶ گونه پرنده را در این باغ‌دره ثبت ‌ و فهرست نمائیم. از مهمترین پرندگان بومی می‌توان به چکچک کوهی، چکچک پشت سفید، کمر‌کُلی بزرگ، گنجشک خانگی، گنجشک درختی، کلاغ سیاه، کلاغ ابلق، کلاغ زاغی، دلیجه معمولی، کبوتر چاهی، دارکوب سوری، هدهد(شانه‌به‌سر) سهره سینه‌سرخ، زرد پره کوهی و دیگر پرندگان شکاری همچون عقاب‌طلایی، سارگپه‌پا‌بلند، لیل و قراقی ‌اشاره نمود و از پرندگان کوچنده (مهاجر) می توان به آبچلیک تک‌زی، سهره جنگلی، دم سرخ معمولی، سهره جنگلی، یلوه آبی و کوچک، ماهی خورک کوچک، مگس‌گیر نیم‌طوق و … اشاره نمود. برای بهره‌مندی بیشتر خوانندگان سیاهه‌ای از پرندگان و زمان مشاهده آنها فهرست نموده‌ایم که در پایان گزارش آن را به دوستداران محیط زیست پیشکش خواهم کرد.

نیاز به روشن‌سازی است که در مهر ماه ۱۳۹۷ در این سرزمین چکچک ابلق جنوبی (Mourning Wheatear) نیز مشاهده گردید[۱]، می‌توان گفت این مشاهده برای کارشناسان محیط زیست در چنین مسیر جغرافیایی بسیار شگفت آور بود .‌

خانواده روباه ها و چالش خوراک دهی شهروندان:

از زمانی که این دیار دگرگونی های سودمند و نوین خود را آغاز نموده دوستی ‌جالبی بین خانواده روباه‌های دره باغستان با مردم آن سرزمین هم پدیدار گشته است. زیبایی داستان این است که شهروندان و بینندگان این دیار روباه‌ها را بسیار دوست می دارند و به آنها خوراک می‌دهند ولی‌‌‌ به گونه‌ی نادرست. روشن است که پیوند انسان با دیگر جانوران وحشی بسیار شگفت انگیز و شادی آفرین بوده و این مهم مایه رشد فرهنگ مدارا و نگهداری محیط زیست خواهد شد. ولی خوراک دادن به حیوانات مبنایی دانشی دارد. دادن دور ریز گوشت منازل و خوراک به جا مانده آدمیان برای جانداران بیابانی مناسب نیست. و باید آنها را همچنان که در طبیعت زندگی می کنند پذیرفت و شاید خوراک دادن به آنها ‌ موجب آسیب و یا شکافی در مسیر زندگی ایشان باشد.

در نمونه مورد مشاهده ( ۱۳۹۵ تا۱۳۹۹) روباهای این دهکده رقمشان همچنان پایدار (۵ قلاده ‌) به جا مانده. ولی به نظر ‌می‌آید از دید سلامت دچار چالش شده باشند. بر آن نیستم تا برداشت دانشی نادرستی ارائه دهم زیرا من دامپزشک نبوده و کاردانی ویژه تیمار جانداران را ندارم، اما نگرش خود را نیز می‌گویم، بنیاد خوراک دادن به جانوران ‌ وحشی باید زیر نظر ‌کارشناسان دام پزشکی و حیات وحش باشد و نباید مردم بدون دانش این مهم را به شکل شور و شوق قلبی  انجام دهند که سرانجام خوبی هم به گمان در بر ندارد. باز هم پافشاری می کنم دوستی انسان و جانوران بسیار خوب است ولی نیاز به آموزش دارد.

برکه ها:

سازه‌های آبخیزداری این پهنه نمونه بسیار خوبی هستند از کارکرد درست یک دست ساز کارشناسی انسان ساخت با محیط زیست، ‌پیامد آن شکل گیری یک زیستگاه پویا است که مایه گرایش پرندگانی همچون سسک چیف چاف، ماهی‌خورک کوچک و سنگ چشم پشت سرخ، یلوه، بوتیمار کوچک و … به این دیار شده است. درون برکه‌ها نیز شاهد حضور باشندگی دوزیستان و خزندگان در شمار خوبی هستیم، خرچنگ آب شیرین و لاک پشت برکه‌ای و قورباغه مردابی  از آن نمونه های گفته شده است.

و ‌در مورد ماهی‌های برکه ها  باید گفت که آنها بومی نیستند، بیشتر یا به دست مردم رها سازی شده‌اند (کپور قرمز یا ماهی قرمز نورزو) و یا به دست کارشناسان با هدف کنترل جمعیت حشرات وارد شده‌اند و به ویژه مهار زادآوری پشه‌ها. یک گونه خزنده مهاجم هم در آنجا دیده شده است. در دریاچه سد خاکی دهکده گردشگری یک گونه لاک پشت گوش قرمز مکزیکی نیز مشاهده گردید که می تواند تهدیدی[۲] برای دیگر گونه های (لاک پشت) بومی آنجا باشد.

در کنار برکه‌ها لاک پشت مهمیز دار، لانه جوندگان (به گمان زیاد وول) و جوجه تیغی نیز دیده شده. در ادامه با توجه به زیست گونه گون پرندگان و پستانداران شکارگر، دیگر نیازی به خوراک دهی دستی و ورود انسان برای پیراستن این زیستگاه دیده نمی شود مگر برای پیرایش درختان، مهار آفات نباتی و مهار سیلاب های خروشان. باری در این بین مشاهده شده مردم، برای ماهی های درون برکه ها نان هم می‌ریزند که این خود برای آن چاله های آبی کوچک که از چشمه‌های کوهستانی جاری می شوند می تواند زیان بار باشد.

پیشنهاد:

رویکرد همکاری و همگرایی سازگار بین سازمان هایی همچون فضای سبز شهرداری و منابع طبیعی نشان می‌دهد که می توان کارهای بزرگی به سرانجام رساند که میوه و بهره آن تا سالها باقی بماند. اما برخی موارد همچون نهال کاری در بلندی های آنجا به همراه  هزینه کردن گزاف برای آبیاری آنها و یا وارد نمودن گونه‌های گیاهی غیر بومی چندان به دید من ‌کارشناسی نیست. بهره روی ویژه این دیار و سرزمین برای بوم‌گردی ‌گردی است. پیشنهاد نگارنده ساخت جایگاه ویژه پرنده‌نگری برای این دهکده است. گیرایی بسیار بالای این سرزمین برای مشاهده پرندگان ویژه است. این مهم نیاز به آموزش شهروندان و سرپرستان آن جایگاه دارد. در پایان شادکامی و امیدواری به آینده را به هم میهنان مهربانم نوید می‌دهم، پیشنهاد دیگر من برای همیشه رفتن به دامن طبیعت و پرنده‌نگری می باشد.

‌‌‌‌‌‌پیوست: لیست پرندگان رکورد شده در دهکده گردشگری باغستان. تهیه و تنظیم توسط آقایان رامین محمدی زره ناسی و حمید مهر پرور و دیگر همکاران

[۱] مشاهده توسط نگارنده در مهر ماه ۱۳۹۷

[۲] به گمان زیاد رها سازی توسط افراد غیر کارشناس انجام شده است.

توضیح عکس شاخص مقاله

نام: سینه‌ سرخ
عکاس: رامین محمدی زره ناسی
محل مشاهده: دهکده گردشگری باغستان
تاریخ: 1399/09/16

بیشتر بخوانیدhttp://www.iranianbirdingclub.com/site/?id=3038