آیین باور - نشانه‌های تازه‌ای از افزایش فعالیت زیرسطحی در کوه آتشفشان تفتان، زمین‌شناسان را نگران کرده است. داده‌های ماهواره‌ای نشان می‌دهد زمین اطراف دهانه‌ی این قله در ماه‌های اخیر متورم شده و خروج گازهای گوگردی شدت یافته است؛ موضوعی که می‌تواند آغاز مرحله‌ای از ناآرامی آتشفشانی باشد. کارشناسان می‌گویند حالا زمان بازنگری در نظام پایش و مدیریت خطرات آتشفشانی در ایران است.

آتشفشان چیست و چرا بیدار می‌شود؟

آتشفشان در واقع روزنه‌ای در پوسته زمین است که از طریق آن گدازه، خاکستر و گازهای داغ از اعماق به سطح می‌رسند. هر آتشفشان می‌تواند سه وضعیت داشته باشد:

فعال: در حال فوران یا دارای نشانه‌های آشکار ناآرامی (لرزه، خروج گاز، برآمدگی زمین).

خفته یا دورمِنت: در حال حاضر ساکت است اما امکان فعالیت دوباره دارد.

منقرض: شواهدی از هرگونه فعالیت آینده ندارد.

تفتان تا سال‌های اخیر در رده‌ی «غیرفعال» قرار داشت، اما بررسی‌های تازه نشان می‌دهد این طبقه‌بندی باید بازنگری شود.

چه زمانی آتشفشان خطرناک می‌شود؟

هر آتشفشان وقتی خطرناک تلقی می‌شود که نشانه‌های فعال شدن سامانه ماگمایی یا گازی در زیر زمین ظاهر شود.

افزایش زلزله‌های خرد، برآمدگی زمین در اطراف دهانه، تغییر ترکیب گازهای خروجی، گرم‌تر شدن چشمه‌ها یا تغییر رنگ آن‌ها، از جمله علائمی هستند که خبر از فشار داخلی رو به افزایش می‌دهند.

زمین‌شناسان می‌گویند ترکیب همزمان این نشانه‌ها می‌تواند به معنی نزدیک شدن به مرحله‌ی «پیش‌فوران» باشد.

 تفتان؛ تنها آتشفشان زنده شرق ایران

کوه تفتان با ارتفاع حدود ۴۰۴۲ متر در جنوب زاهدان و شمال خاش قرار دارد. دود و بخار گوگرد از دهانه‌های آن به‌طور طبیعی خارج می‌شود و این نشانه‌ای از زنده بودن سامانه زیرسطحی آن است.

بر اساس پژوهش‌های جدید منتشرشده در نشریه Geophysical Research Letters در سال ۲۰۲۵، سطح زمین در اطراف دهانه تفتان بین ژوئیه ۲۰۲۳ تا مه ۲۰۲۴ حدود ۹ سانتی‌متر بالا آمده است. این پدیده، موسوم به «تورم زمین» (Inflation)، معمولاً در اثر تجمع گاز یا ماگما در اعماق رخ می‌دهد.

در گذشته هم گزارش‌هایی از خروج دود و نور در شب از قله ثبت شده است. گرچه تفتان آخرین فوران بزرگ خود را هزاران سال پیش داشته، اما شواهد فعلی نشان می‌دهد فعالیت درونی آن هرگز متوقف نشده است.

 آتشفشان‌های دیگر ایران در چه وضعیتی هستند؟

ایران بیش از ده آتشفشان شناسایی‌شده دارد که چهار مورد از آن‌ها بالقوه فعال‌اند:

دماوند: بلندترین قله ایران و شناخته‌شده‌ترین آتشفشان فعال کشور که هنوز بخار و گاز از دهانه‌اش خارج می‌شود

سهند و سبلان: آتشفشان‌های شمال‌غرب ایران با

 آتشفشان‌های دیگر ایران در چه وضعیتی هستند؟

ایران بیش از ده آتشفشان شناسایی‌شده دارد که چهار مورد از آن‌ها بالقوه فعال‌اند:

دماوند: بلندترین قله ایران و شناخته‌شده‌ترین آتشفشان فعال کشور که هنوز بخار و گاز از دهانه‌اش خارج می‌شود.

سهند و سبلان: آتشفشان‌های شمال‌غرب ایران با سابقه فعالیت در دوره هولوسن، هرچند اکنون آرام‌اند.

بزمان و قلعه‌حسن‌علی در جنوب‌شرق نیز سابقه فعالیت‌های زمین‌شناسی نسبتاً جوان دارند.

از میان این‌ها، تفتان به دلیل موقعیت خاصش در مجاورت گسل‌های فعال مکران و سیستان، حساس‌ترین نقطه‌ی آتشفشانی کشور محسوب می‌شود.

 مسئولان چه وظایفی دارند؟

کارشناسان بر این باورند که صرف مشاهده خروج بخار یا تورم زمین به معنی فوران قریب‌الوقوع نیست، اما نشانه‌ای جدی برای تقویت نظام پایش است.

پیشنهادهای کلیدی به نهادهای مسئول عبارتند از:

1. نصب شبکه‌ی لرزه‌نگار و حسگر گاز در محدوده تفتان و اتصال داده‌ها به مرکز پایش ملی.

2. تهیه نقشه خطر و مسیرهای تخلیه اضطراری برای روستاها و شهرهای پایین‌دست

3. آموزش و اطلاع‌رسانی عمومی درباره رفتار آتشفشان و نحوه مواجهه در شرایط اضطرار.

4. پایش پروازها و وضعیت هواشناسی در صورت انتشار خاکستر.

5. هماهنگی میان مدیریت بحران، هلال‌احمر و وزارت بهداشت برای آماده‌سازی بیمارستان‌ها در صورت بروز مشکلات تنفسی ناشی از گاز یا خاکستر.

 اگر تفتان فوران کند چه اتفاقی می‌افتد؟

در صورت فعال شدن، تفتان ممکن است چند مرحله را پشت سر بگذارد:

1. پیش‌هشدار: افزایش لرزه‌های خرد و خروج گازهای گوگردی.

2. هشدار بالا: بالا آمدن محسوس زمین، افزایش دما و تغییر رنگ چشمه‌ها.

3. فوران: بسته به نوع ماگما، ممکن است خاکستر تا ده‌ها کیلومتر پراکنده شود و جریان‌های آتشفشانی یا گل‌ولای (لاهار) از دامنه‌ها سرازیر گردد.

4. پسافوران: تخریب زیرساخت‌ها، آلودگی آب و آسیب به محصولات کشاورزی.

کارشناسان هشدار می‌دهند خطرات اصلی در صورت فوران شامل خاکسترهای ریز معلق، گازهای سمی (به‌ویژه دی‌اکسید گوگرد)، مسمومیت دام‌ها، و آلودگی منابع آب خواهد بود.

آمادگی‌های لازم برای مردم

مدیریت بحران توصیه می‌کند ساکنان مناطق اطراف تفتان و روستاهای شمال خاش و جنوب زاهدان اقدامات زیر را در دستور کار قرار دهند:

تهیه‌ی کیت اضطراری شامل ماسک تنفسی، آب، دارو و چراغ قوه.

شناسایی مسیرهای امن خروجی از محل زندگی.

نگهداری دام در فضاهای سرپوشیده در صورت بارش خاکستر.

دنبال کردن اخبار از منابع رسمی و پرهیز از انتشار شایعات.

در زمان ریزش خاکستر، در خانه بمانند، درها و پنجره‌ها را ببندند و از فیلترهای تنفسی استفاده کنند.

 جمع‌بندی

تفتان اگرچه فعلاً در مرحله‌ی آرامش نسبی است، اما داده‌های جدید نشان می‌دهد سامانه‌ی درونی آن زنده و پویاست. بی‌توجهی به نشانه‌های کوچک می‌تواند در آینده هزینه‌ساز باشد.

تجربه‌ی کشورهای آتشفشانی مثل ژاپن و اندونزی ثابت کرده است که آماده‌سازی پیش از بحران، جان هزاران نفر را نجات می‌دهد.

به گفته‌ی کارشناسان، بهترین واکنش در برابر یک آتشفشان خفته، پایش علمی، برنامه‌ریزی، آموزش و شفافیت اطلاع‌رسانی است — نه وحشت و نه سکوت.

 منابع:

Geophysical Research Letters, Vol. 52, 2025 – Satellite deformation data of Taftan Volcano.

Global Volcanism Program (Smithsonian Institution) – Volcanoes of Iran.

سازمان زمین‌شناسی و اکتشافات معدنی کشور – گزارش سالانه فعالیت‌های آتشفشانی.

مرکز مدیریت بحران وزارت کشور – دستورالعمل آمادگی در برابر خطرات آتشفشان.

LiveScience, Vice News (2025) – Reports on inflation and fumarolic activity of Taftan.